MPSC History Syllabus : Your Master Plan for Full Marks in Prelims & Mains!
MPSC च्या अभ्यासात इतिहास म्हणजे नुसताच जुना काळ नाही, तर यशाचा भक्कम पाया! स्पर्धा परीक्षेत यश मिळवण्यासाठी इतिहास या विषयाचं महत्त्व अनन्यसाधारण आहे. प्रत्येक वर्षी MPSC Prelims आणि Mains मध्ये इतिहासावर भरपूर प्रश्न विचारले जातात. अनेकदा विद्यार्थ्यांना इतिहासाचा आवाका पाहून भीती वाटते, पण योग्य दिशा आणि अचूक ‘विषयसंच’ (Syllabus Coverage) समजून घेतल्यास हाच विषय तुम्हाला परीक्षेमध्ये सर्वाधिक गुण मिळवून देऊ शकतो. या पोस्टमध्ये, MPSC Prelims आणि Mains मध्ये इतिहासात पैकीच्या पैकी गुण मिळवण्यासाठी, प्राचीन, मध्यकालीन, आधुनिक आणि महाराष्ट्राचा इतिहास या सर्व विभागांचा सखोल अभ्यासक्रम, महत्त्वाचे घटक, आणि सोप्या अभ्यास टिपा पाहूया.
इतिहास का महत्त्वाचा आहे?
MPSC मध्ये इतिहास हा फक्त गुणांसाठी नव्हे, तर तुमच्या प्रशासकीय दृष्टिकोनासाठीही महत्त्वाचा आहे. भूतकाळातील चुकांमधून शिकून भविष्यासाठी योग्य निर्णय घेण्यासाठी ऐतिहासिक ज्ञान आवश्यक ठरते. Prelims मध्ये थेट प्रश्नांद्वारे तर Mains मध्ये विश्लेषणात्मक उत्तरे लिहिण्यासाठी इतिहासाची सखोल समज असणे अनिवार्य आहे.
इतिहास विषयसंचाचे विभाग
इतिहास विषय चार मुख्य भागांमध्ये विभागलेला असतो:
- प्राचीन भारताचा इतिहास
- मध्यकालीन भारताचा इतिहास
- आधुनिक भारताचा इतिहास
- महाराष्ट्राचा इतिहास (विशेषतः MPSC साठी)
1. प्राचीन भारताचा इतिहास
महत्वाचे घटक:
- सिंधू संस्कृती: प्रमुख स्थळे, त्यांची वैशिष्ट्ये, नगररचना, सामाजिक-आर्थिक जीवन.
- वैदिक काल: ऋग्वेदिक आणि उत्तर वैदिक काल, समाजरचना (वर्णव्यवस्था), अर्थव्यवस्था, धर्म.वैदिक काल: ऋग्वेदिक आणि उत्तर वैदिक काल, समाजरचना (वर्णव्यवस्था), अर्थव्यवस्था, धर्म.
- बौद्ध आणि जैन धर्माचा उदय: प्रमुख शिकवणी, तत्त्वज्ञान, परिषदा, प्रसार.
- महाजनपद आणि मगध साम्राज्य: सोळा महाजनपदे, मगधच्या उदयाची कारणे, प्रमुख राजघराणी.
- मौर्य साम्राज्य: चंद्रगुप्त मौर्य, अशोक (त्याचे धम्म धोरण, शिलालेख), प्रशासन, कला.
- गुप्त साम्राज्य: ‘सुवर्णयुग’ का म्हणतात, प्रमुख राजे, कला, विज्ञान, साहित्य.
- प्राचीन भारतीय विज्ञान, कला आणि स्थापत्य: हडप्पाकालीन, मौर्यकालीन, गुप्तकालीन कला.
- परकीय आक्रमणे: शक, कुषाण (कनिष्क), हूण आणि त्यांचे परिणाम.
Prelims Tips: महत्त्वाच्या संस्कृती, शिलालेख, स्थापत्य शैली (उदा. गुहा मंदिरे, स्तूप), धर्मीय चळवळी (बौद्ध/जैन) आणि प्रमुख राजे व त्यांच्या कार्यकाळात झालेले महत्त्वपूर्ण बदल यांवर लक्ष केंद्रित करा.
2. मध्यकालीन भारताचा इतिहास
महत्वाचे घटक:
- इस्लामी आक्रमण: मोहम्मद घोरी, महंमद गझनी – त्यांची आक्रमणे आणि परिणाम.
- दिल्ली सल्तनत: गुलाम, खिलजी, तुघलक, सय्यद, लोदी घराणे – त्यांची स्थापना, प्रमुख सुलतान, प्रशासनव्यवस्था.
- मुघल साम्राज्य: बाबर ते औरंगजेब – महत्त्वाचे राजे, त्यांच्या काळातील युद्धे, प्रशासन (मनसबदारी), कला, स्थापत्य.
- भक्ति व सूफी चळवळ: प्रमुख संत कवी (कबीर, नानक, मीराबाई), त्यांचे विचार आणि समाजावरील परिणाम.
- मराठ्यांचा उदय: शिवाजी महाराजांचे स्वराज्य, अष्टप्रधान मंडळ, प्रशासन.
- पेशवे आणि मराठा प्रशासन: बाजीराव पेशवे, पानिपतचे तिसरे युद्ध, मराठा साम्राज्याचा विस्तार.
- मध्यकालीन समाज, अर्थव्यवस्था व सांस्कृतिक वारसा: तत्कालीन व्यापार, शेती, सामाजिक चालीरीती, कला-साहित्य-स्थापत्य यांचा विकास.
Prelims Tips: सत्ताकाळ, प्रशासनव्यवस्था (उदा. मनसबदारी, इक्ता), प्रमुख युद्धे आणि धर्मसहिष्णुतेच्या धोरणांवर भर द्या. कला, साहित्य, स्थापत्य आणि तत्कालीन समाजव्यवस्था समजून घ्या.
3. आधुनिक भारताचा इतिहास
महत्वाचे घटक:
- युरोपीय सत्तांचा भारतात प्रवेश: पोर्तुगीज, डच, इंग्रज, फ्रेंच – त्यांच्या आगमनाची कारणे आणि संघर्ष.
- प्लासी व बक्सरच्या लढाया: त्यांचे परिणाम आणि ब्रिटिश सत्तेचा पाया.
- १८५७ चे स्वातंत्र्य समर: कारणे, प्रमुख केंद्रे, नेतृत्व आणि अपयशाची कारणे.
- भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस: स्थापना, मवाळ, जहाल गट, विभाजन, महत्त्वाचे अधिवेशन.
- गांधीजींच्या चळवळी: असहकार, सविनय कायदेभंग, भारत छोडो आंदोलन – कारणे, स्वरूप, परिणाम.
- क्रांतिकारक चळवळी: महाराष्ट्रातील आणि भारतातील क्रांतिकारक (भगतसिंग, सावरकर, नेताजी सुभाषचंद्र बोस) त्यांचे कार्य.
- समाजसुधारक: राजा राममोहन रॉय, महात्मा फुले, डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर, ईश्वरचंद्र विद्यासागर – त्यांचे कार्य, संस्था आणि ग्रंथ.
- भारताच्या स्वातंत्र्याचा इतिहास: कॅबिनेट मिशन, माउंटबॅटन योजना, फाळणी, स्वातंत्र्यप्राप्ती.
- संविधान निर्मिती व घटना समिती: संविधान सभेची रचना, प्रमुख समित्या आणि संविधानाची निर्मिती प्रक्रिया.
Mains Tips: उत्तरलेखन करताना कालक्रम, विविध विचारधारा, चळवळींचे टप्पे, त्यांचे परिणाम आणि प्रमुख कायद्यांचे (Acts) तपशील याचा उल्लेख करा. व्हाईसरॉय आणि त्यांच्या कार्यकाळातील महत्त्वाच्या घटना, तसेच प्रत्येक चळवळीतील प्रमुख व्यक्तीमत्वे लक्षात ठेवा.
4. महाराष्ट्राचा इतिहास
महत्वाचे घटक:
- प्राचीन महाराष्ट्रातील राजसत्ता: सातवाहन, वाकाटक व चालुक्य वंश – त्यांचे योगदान.
- संत परंपरा: ज्ञानेश्वर, तुकाराम, नामदेव, एकनाथ – त्यांचे कार्य, अभंग, समाजावरील परिणाम.
- शिवाजी महाराजांचे जीवन व कारकीर्द: स्वराज्य स्थापना, अष्टप्रधान मंडळ, प्रशासन, युद्धनीती, किल्ले.
- मराठा साम्राज्य: पेशवे, नाना फडणीस, सवाई माधवराव – त्यांचा विस्तार, युद्धे (विशेषतः पानिपत), ब्रिटिशांशी संघर्ष.
- ब्रिटिशांविरुद्ध संघर्ष: वासुदेव बळवंत फडके, चाफेकर बंधू, आद्य क्रांतिकारक.
- महाराष्ट्रातील समाजसुधारक: महात्मा फुले, सावित्रीबाई फुले, शाहू महाराज, डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर, महर्षी कर्वे – त्यांचे शिक्षण, स्त्री-पुरुष समानता, जातीय भेदभावाविरुद्ध कार्य, संस्था आणि ग्रंथ.
- संयुक्त महाराष्ट्र चळवळ: पार्श्वभूमी, प्रमुख नेते, घटनाक्रम आणि निर्मिती.
Prelims + Mains Tips: महाराष्ट्राच्या इतिहासात स्थानिक संदर्भ, समाजसुधारक व त्यांच्या चळवळी, महाराष्ट्रातील महत्त्वाचे किल्ले, युद्धे, आणि स्थानिक प्रशासकीय रचना यांचा भर द्या. समाजसुधारकांचे कार्य, त्यांचे ग्रंथ, संस्था आणि त्यांच्या कार्याचे परिणाम विशेषतः लक्षात घ्या.
उपयुक्त पुस्तके आणि स्रोत
| घटक | पुस्तक / स्रोत |
|---|---|
| प्राचीन + मध्यकालीन | NCERT (Class 6–8)- पायाभूत अभ्यासक्रमासाठी, Lucent GK (Marathi) – महत्त्वाच्या तथ्यांसाठी. |
| आधुनिक भारत | Bipan Chandra – India’s Struggle for Independence (Marathi अनुवाद) – मुख्य परीक्षेच्या सखोल अभ्यासासाठी आणि उत्तर लेखनासाठी; राज्यपाठ्यपुस्तके (इयत्ता ११ वी – इतिहासाचे पाठ्यपुस्तक): पायाभूत माहितीसाठी. |
| महाराष्ट्र इतिहास | राज्य पाठ्यपुस्तके (विशेषतः इयत्ता ११ वी): महाराष्ट्राच्या इतिहासासाठी अत्यंत उपयुक्त. मागील वर्षांचे प्रश्न (PYQs): सर्वात महत्त्वाचा स्रोत. |
| सर्वसामान्य अभ्यास | Spectrum Modern Indian History (Marathi): आधुनिक भारताच्या सर्वसमावेशक अभ्यासासाठी. स्पर्धा परीक्षा मासिके: चालू घडामोडी आणि इतिहासाच्या नवीन दृष्टिकोनासाठी. |
इतिहास अभ्यासासाठी टिप्स
- विषयवार नोट्स तयार करा: प्रत्येक कालखंडाच्या आणि विषयाच्या लहान, संक्षिप्त आणि स्वतःच्या भाषेत नोट्स तयार करा. हे रिव्हिजनसाठी अत्यंत उपयुक्त ठरतात.
- टाईमलाइन व चार्ट वापरा: केवळ घटना नव्हे, तर महत्त्वाच्या व्यक्ती, त्यांचे कार्य, संबंधित कायदे/संस्था आणि त्यांच्यातील संबंध याचीही टाइमलाइन तयार करा. यामुळे कालक्रमानुसार घटना लक्षात राहतात.
- नियमित MCQ सराव: रोज नियमितपणे (उदा. सकाळी किंवा झोपण्यापूर्वी) १०-१५ बहुपर्यायी प्रश्न सोडवल्याने विषय पक्का होतो आणि तुमच्या चुका सुधारता येतात.
- मागील वर्षांचे प्रश्न (PYQs) अभ्यासा: PYQs मधून प्रश्नांचा कल (Trend) समजून घ्या आणि त्यानुसार अभ्यासाची दिशा निश्चित करा. कोणत्या घटकांवर जास्त प्रश्न येतात, हे PYQs पाहून समजते.
- उत्तरलेखन सराव नियमित ठेवा: Mains साठी प्रत्येक विभागातून किमान एक विश्लेषणात्मक प्रश्न सोडवण्याचा सराव करा. वेळेत आणि शब्दमर्यादेत उत्तर लिहिण्याचा सराव महत्त्वाचा आहे.
- नियमित उजळणी (Revision is Key): जोपर्यंत तुम्ही वाचलेल्या माहितीची नियमित उजळणी करत नाही, तोपर्यंत ती लक्षात राहणार नाही. साप्ताहिक किंवा मासिक उजळणीचे वेळापत्रक तयार करा.
थोडक्यात, MPSC स्पर्धा परीक्षेमध्ये इतिहास हा केवळ एक विषय नसून, तुमच्या यशाचा मजबूत आधारस्तंभ आहे. योग्य रणनीती, शिस्तबद्ध अभ्यास आणि सातत्यपूर्ण उजळणी या त्रिसूत्रीने तुम्ही इतिहासावर प्रभुत्व मिळवू शकता. लक्षात ठेवा, इतिहास आपल्याला भूतकाळातील घटनांमधून शिकवून भविष्यासाठी सक्षम बनवतो. या ‘विषयसंचा’ चा प्रभावी वापर करून तुम्ही इतिहासात निश्चितच उत्कृष्ट गुण मिळवू शकता आणि यशाचे नवे अध्याय लिहू शकता!
या माहितीचा वापर करून तुम्ही इतिहासाच्या अभ्यासाला एक नवीन दिशा देऊ शकता. तुमच्या यशासाठी खूप खूप शुभेच्छा!
तुम्हाला MPSC मधील इतर विषयांच्या अभ्यासासाठी मार्गदर्शन हवे आहे का? नक्की वाचा:
स्पर्धा परीक्षा? अभ्यासाचं ‘हे’ नियोजन करेल तुम्हाला यशस्वी! Competitive Exams Study Plan – Will Make You Successful! 100%
Updated MPSC Syllabus : अद्यावत MPSC अभ्यासक्रम संपूर्ण माहिती – आता यशाची 100% खात्री!
नेहमी विचारले जाणारे प्रश्न (FAQs)
MPSC इतिहास अभ्यासक्रमामध्ये कोणत्या कालखंडांवर जास्त लक्ष द्यावे?
उत्तर: MPSC मध्ये आधुनिक भारताचा इतिहास आणि महाराष्ट्राचा इतिहास यांवर सर्वाधिक प्रश्न विचारले जातात. याव्यतिरिक्त, प्राचीन व मध्यकालीन इतिहासातील महत्त्वाच्या घटना, संस्कृती, प्रशासकीय व्यवस्था आणि प्रमुख व्यक्तीमत्त्वे यावरही लक्ष केंद्रित करणे आवश्यक आहे, कारण यावरही थेट प्रश्न येतात.
इतिहास विषयासाठी कोणती पुस्तके वाचावीत?
उत्तर: NCERT (इ. ६-८) आणि महाराष्ट्र राज्य पाठ्यपुस्तके (विशेषतः इ. ११ वी) ही इतिहासाचा पाया मजबूत करण्यासाठी अत्यंत महत्त्वाची आहेत. आधुनिक भारतासाठी स्पेक्ट्रम (Spectrum) आणि महाराष्ट्राच्या इतिहासासाठी बाजारात उपलब्ध असलेली प्रमाणित पुस्तके (उदा. कठारे, गाठाळ – तुमच्या पसंतीनुसार) वाचावीत.
मुख्य परीक्षेसाठी इतिहास विषयाचे उत्तर लेखन कसे करावे?
उत्तर: उत्तर लेखनामध्ये कालक्रम, घटनांची कारणे व परिणाम, संबंधित व्यक्तीमत्त्वे आणि त्यांच्या भूमिका यांचा स्पष्ट उल्लेख असावा. वेळेच्या मर्यादेत आणि शब्दमर्यादेत मुद्देसूद उत्तर लिहिण्याचा नियमित सराव करा. मागील वर्षांच्या मुख्य परीक्षेतील प्रश्न सोडवल्याने तुम्हाला उत्तम सराव मिळेल.
आधुनिक भारताच्या इतिहासात कोणत्या समाजसुधारकांवर अधिक लक्ष केंद्रित करावे?
उत्तर: महात्मा फुले, सावित्रीबाई फुले, डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर, राजा राममोहन रॉय, महर्षी कर्वे, गोपाळ गणेश आगरकर, न्यायमूर्ती रानडे यांसारख्या प्रमुख समाजसुधारकांचे कार्य, त्यांनी स्थापन केलेल्या संस्था, त्यांचे ग्रंथ आणि समाजावर झालेले त्यांचे परिणाम यांचा सखोल अभ्यास करणे महत्त्वाचे आहे.
इतिहास विषयाची उजळणी (Revision) कशी करावी?
उत्तर: तुम्ही तयार केलेल्या नोट्स, टाईमलाइन आणि चार्ट्स वापरून नियमित उजळणी करा. आठवड्याच्या शेवटी किंवा महिन्याच्या अखेरीस संपूर्ण आठवड्यात किंवा महिन्यात अभ्यासलेल्या इतिहासाच्या भागाची उजळणी करणे आवश्यक आहे. यामुळे माहिती दीर्घकाळ स्मरणात राहते आणि गोंधळ टाळता येतो.
Discover more from पाटी पेन्सिल - Pati Pencil
Subscribe to get the latest posts sent to your email.
