UPSC Environment and Ecosystem Syllabus and 30 Day preparation plan | पर्यावरण व परिसंस्था: UPSC GS Paper 1 चा अभ्यास कसा करावा?

UPSC परीक्षेचा अभ्यास करताना अनेक विषयांचा डोंगर आपल्यासमोर असतो, पण त्यातील एक असा विषय आहे जो केवळ परीक्षेसाठीच नव्हे, तर एक जबाबदार नागरिक म्हणून आपल्यासाठीही महत्त्वाचा आहे. पर्यावरण व परिसंस्था. आज जगभरात हवामान बदल, जैवविविधतेचा ऱ्हास आणि प्रदूषण यांसारख्या समस्या वाढत आहेत. या आव्हानांना तोंड देण्यासाठी प्रशासकीय अधिकारी म्हणून तुम्हाला या विषयाची सखोल माहिती असणे आवश्यक आहे. चला तर मग, या विषयाची तयारी कशी करायची, ते पाहूया.

1. जैवविविधता

जैवविविधता म्हणजे पृथ्वीवरील सर्व जीवसृष्टीतील विविधता – प्रजाती, परिसंस्था आणि आनुवंशिक स्तरांवरील. जैवविविधतेचा अभ्यास केवळ परीक्षेसाठीच नव्हे, तर नैसर्गिक समतोलासाठीही महत्त्वाचा आहे. भारत हा जगातील 12 मेगा-बायोडायव्हर्स देशांपैकी एक आहे.

महत्त्वाचे मुद्दे:

• जैवविविधतेचे प्रकार: प्रजाती विविधता, आनुवंशिक विविधता आणि परिसंस्था विविधता. उदा. भारतातील पश्चिम घाट, जे जैवविविधतेचे हॉटस्पॉट म्हणून ओळखले जातात.
• जैवविविधतेचे महत्त्व: पर्यावरणीय समतोल राखणे, अन्नसाखळीची स्थिरता, औषधनिर्मिती आणि आर्थिक विकास.
• संकटात असलेल्या प्रजाती: IUCN रेड लिस्ट आणि भारतात सुरू असलेल्या ‘प्रोजेक्ट टायगर’ व ‘प्रोजेक्ट एलिफंट’ सारख्या संवर्धन योजना.
• भारतातील संरक्षित क्षेत्रे: राष्ट्रीय उद्याने, वन्यजीव अभयारण्ये आणि बायोस्फीअर रिझर्व्ह.

2. हवामान बदल

हवामान बदल ही सध्याची सर्वात मोठी जागतिक पर्यावरणीय समस्या आहे. वाढत्या तापमानामुळे होणारे परिणाम – जसे की अनियमित पर्जन्य, समुद्रपातळी वाढ आणि वादळांची वाढती तीव्रता – यांचा अभ्यास करणे आवश्यक आहे.

महत्त्वाचे मुद्दे:

• हवामान बदलाची कारणे: हरितगृह वायू (ग्रीनहाऊस गॅसेस), औद्योगिकीकरण, आणि जंगलतोड.
• परिणाम: शेती, पाणी स्रोत, मानवी आरोग्य आणि जैवविविधतेवर होणारे गंभीर परिणाम.
• आंतरराष्ट्रीय करार: पॅरिस करार (Paris Agreement) आणि IPCC (Intergovernmental Panel on Climate Change) चे अहवाल.
• भारतातील उपाययोजना: भारताची राष्ट्रीय कृती योजना (NAPCC) आणि National Green Hydrogen Mission सारखे महत्त्वाकांक्षी उपक्रम.

3. प्रदूषण आणि पर्यावरणीय धोरणे

पर्यावरणाचे रक्षण करण्यासाठी भारत सरकारने अनेक कायदे आणि धोरणे लागू केली आहेत. शाश्वत विकासाचे (sustainable development) उद्दिष्ट साध्य करण्यासाठी हे धोरणे महत्त्वाचे आहेत.

महत्त्वाचे कायदे आणि धोरणे:

• प्रदूषणाचे प्रकार: हवा, जल, भूमी, ध्वनी आणि प्लास्टिक प्रदूषण.
• पर्यावरण संरक्षण अधिनियम, 1986
• वन्यजीव संरक्षण अधिनियम, 1972
• जैवविविधता अधिनियम, 2002
• पर्यावरणीय प्रभाव मूल्यांकन (EIA): एखाद्या प्रकल्पाचा पर्यावरणावर होणाऱ्या परिणामांचे मूल्यांकन करण्यासाठी ही प्रक्रिया वापरली जाते.
• वन संरक्षण अधिनियम (सुधारणा), 2023: अलीकडील महत्त्वपूर्ण बदल.

4. शाश्वत विकास आणि आंतरराष्ट्रीय संस्था

या विभागात आपण शाश्वत विकासाची संकल्पना आणि या विषयाशी संबंधित महत्त्वाच्या जागतिक संस्थांचा आढावा घेऊया.

• शाश्वत विकासाची संकल्पना: भावी पिढ्यांच्या गरजा पूर्ण करण्याची क्षमता कमी न करता, वर्तमान गरजा पूर्ण करणे.
• शाश्वत विकास उद्दिष्ट्ये (SDGs): संयुक्त राष्ट्रसंघाने निश्चित केलेली 17 उद्दिष्ट्ये आणि त्यामध्ये भारताची भूमिका.
• आंतरराष्ट्रीय संस्था: UNEP (United Nations Environment Programme), UNFCCC (United Nations Framework Convention on Climate Change) आणि रामसर करार (Ramsar Convention) यांसारख्या संस्थांचे कार्य आणि महत्त्व.

एक महिन्याचा अभ्यासक्रम

अभ्यासाची रणनीती

• मूलभूत गोष्टींवर लक्ष केंद्रित करा: सर्वप्रथम NCERT ची पुस्तके वाचून मूलभूत संकल्पना स्पष्ट करा.
• चालू घडामोडींचा अभ्यास: या विषयासाठी वर्तमानपत्रे आणि मासिके खूप महत्त्वाची आहेत. पर्यावरण व हवामान बदलाशी संबंधित नवीन सरकारी धोरणे, आंतरराष्ट्रीय परिषदा आणि संशोधनाचा नियमितपणे अभ्यास करा.
• नकाशाचा वापर करा: भारतातील राष्ट्रीय उद्याने, अभयारण्ये आणि महत्त्वाचे पर्यावरण संवेदनशील क्षेत्रे नकाशावर चिन्हांकित करा.
• उजळणी: दररोज अभ्यासलेल्या घटकांची नियमितपणे उजळणी करा. आठवड्याच्या शेवटी संपूर्ण आठवड्यात अभ्यासलेल्या विषयांची उजळणी करा.

Suggested Reading

• पुस्तके:
  • Environment – शंकर आयएएस
  • पर्यावरण व परिसंस्था – महेशकुमार बर्णवाल
• मासिके:
  • योजना
  • कुरुक्षेत्र
  • डाऊन टू अर्थ
• वेबसाइट्स:
  • Ministry of Environment, Forest and Climate Change (MoEFCC) ची अधिकृत वेबसाइट.
  • UNEP (United Nations Environment Programme

या विषयाचा सखोल अभ्यास तुम्हाला केवळ परीक्षेत यश मिळवून देणार नाही, तर एक सजग आणि जबाबदार प्रशासकीय अधिकारी म्हणून भविष्यात येणाऱ्या आव्हानांना तोंड देण्यासाठीही तयार करेल. तुमच्या पुढील अभ्यासासाठी खूप खूप शुभेच्छा!

Also Read –

UPSC Polity Syllabus and 1 Month Study Plan | राज्यशास्त्र अभ्यासक्रम (GS Paper 1)

UPSC GS Paper 1 Economics – अर्थशास्त्र: नुसतं आकडेवारी नाही, देशाची नाडी समजून घेणं आहे!

UPSC GS Paper 1 Society : समाजशास्त्र अभ्यासक्रम, अभ्यास पद्धत आणि 1 महिन्याचा Study Plan

UPSC GS Paper 1 Geography : नुसतं वाचणं नाही, समजून घेणं आहे! अभ्यासक्रम, अभ्यासपद्धती आणि 1 महिन्याचा प्लॅन

UPSC GS 1 साठी भारतीय कला, साहित्य आणि स्थापत्यकलेची तयारी कशी करावी? (Indian Arts and Culture)