UPSC परीक्षेचा अभ्यास करताना, अनेक विद्यार्थ्यांना भारतीय संस्कृती हा विषय सर्वात कठीण आणि अनाकलनीय वाटतो. इतिहासाची मोठी व्याप्ती आणि कला-साहित्याचे अनेक पैलू यामुळे काहीवेळा गोंधळ उडतो. पण जर या विषयाकडे योग्य दृष्टीकोनातून पाहिले, तर तो केवळ गुणांसाठीच महत्त्वाचा नाही, तर एक समृद्ध अनुभव देणारा विषय आहे. या लेखात, आपण यूपीएससीच्या अभ्यासक्रमानुसार भारतीय संस्कृतीच्या विविध पैलूंवर सखोल नजर टाकणार आहोत. तुमच्या तयारीला योग्य दिशा देण्यासाठी एक महिन्याचा अभ्यासक्रम, त्याचे महत्त्व आणि अभ्यासाची योग्य पद्धतही आपण पाहणार आहोत.
UPSC GS 1 – Indian Arts and Culture Syllabus
UPSC च्या अधिकृत अभ्यासक्रमानुसार, GS Paper 1 मधील संस्कृती विभागात भारतीय परंपरा, कला, साहित्य आणि स्थापत्यकला यांचा समावेश होतो. चला, प्रत्येक घटकाचा तपशील पाहूया:
१. स्थापत्यकला
भारताची स्थापत्यकला ही तिच्या समृद्ध इतिहासाची साक्ष देते. तिचा अभ्यास करताना कालखंडानुसार विकासक्रम समजून घेणे महत्त्वाचे आहे.
- प्राचीन स्थापत्यकला: सिंधू संस्कृतीतील नगररचना, बौद्ध स्तूप आणि चैत्य, मंदिरांच्या विविध शैली (नागर, द्रविड, वेसर) यांचा सखोल अभ्यास आवश्यक आहे.
- मध्ययुगीन स्थापत्यकला: दिल्ली सल्तनत आणि मुघल साम्राज्याच्या काळातील इस्लामी स्थापत्यशैली आणि त्यातील इमारती (मशिदी, मकबरे, किल्ले) महत्त्वाच्या आहेत.
- आधुनिक स्थापत्यकला: ब्रिटिश, पोर्तुगीज आणि फ्रेंच स्थापत्यशैलीचा प्रभाव समजून घेणे महत्त्वाचे आहे.
- UNESCO जागतिक वारसा स्थळे: भारताच्या सांस्कृतिक आणि नैसर्गिक वारसा स्थळांची माहिती असणे आवश्यक आहे.
२. साहित्य
भारतीय साहित्य हे भाषा आणि कालखंडानुसार विकसित झाले आहे. या विभागात अभ्यासाचे प्रमुख मुद्दे खालीलप्रमाणे आहेत:
- प्राचीन साहित्य: वेद, उपनिषदे, महाभारत, रामायण यांसारख्या संस्कृत साहित्याचा अभ्यास.
- बौद्ध व जैन साहित्य: पाली आणि प्राकृत भाषेतील महत्त्वाचे ग्रंथ आणि त्यांची शिकवण.
- भक्ती व संत साहित्य: ज्ञानेश्वर, तुकाराम, कबीर, मीराबाई यांसारख्या संतांचे साहित्य आणि त्यांचे सामाजिक-धार्मिक योगदान.
- आधुनिक भारतीय साहित्य: विविध प्रादेशिक भाषांतील साहित्यिक चळवळी, प्रमुख लेखक आणि त्यांच्या कृती.
३. चित्रकला
भारतीय चित्रकला ही सांस्कृतिक अभिव्यक्तीचे एक समृद्ध माध्यम आहे. यामध्ये पुढील गोष्टींवर लक्ष केंद्रित करावे:
- भित्तीचित्रे: अजिंठा, वेरूळ, बाघ येथील लेण्यांमधील चित्रांचा अभ्यास.
- हस्तचित्रे (Miniature Paintings): मुग़ल, राजस्थानी आणि पहाडी चित्रशैलीतील वैशिष्ट्ये.
- लोकचित्रकला: महाराष्ट्रातील वारली, बिहारमधील मधुबनी, गुजरातमधील पिठोरा यांसारख्या प्रादेशिक लोककलांची माहिती.
- आधुनिक चित्रकला: राजा रविवर्मा, अमृता शेरगिल, एम.एफ. हुसेन यांसारख्या प्रमुख भारतीय चित्रकारांचे योगदान.
४. नृत्यप्रकार
भारतीय नृत्य हे धार्मिक आणि सांस्कृतिक मूल्यांचे प्रतिबिंब आहे. यासाठी दोन प्रमुख प्रकारांचा अभ्यास करावा लागेल.
- ▪ शास्त्रीय नृत्य: भरतनाट्यम, कथक, ओडिसी, कथकली, मोहिनीयाट्टम, कुचिपुडी आणि मणिपुरी यांचा अभ्यास.
- ▪ लोकनृत्य: प्रत्येक राज्यातील प्रमुख लोकनृत्यांचे स्वरूप आणि सामाजिक भूमिका जाणून घ्या. उदा. लावणी (महाराष्ट्र), गरबा (गुजरात), भांगडा (पंजाब).
एक महिन्याचा अभ्यासक्रम
तुमच्या तयारीला दिशा देण्यासाठी हा अभ्यासक्रम खूप महत्त्वाचा आहे. तुम्ही तुमच्या वेळेनुसार यात बदल करू शकता.
| आठवडा | सोम-मंगळ | बुध-गुरु | शुक्र-शनि | रविवार |
| आठवडा १ | स्थापत्यकला: सिंधू संस्कृती आणि बौद्ध कला. | स्थापत्यकला: गुप्तकाळ आणि मंदिरांच्या शैली. | स्थापत्यकला: सल्तनतकालीन स्थापत्य. | उजळणी: वाचलेल्या भागांची उजळणी. |
| आठवडा २ | स्थापत्यकला: मुघल आणि आधुनिक स्थापत्यकला. | चित्रकला: भित्तीचित्रे आणि हस्तचित्रे. | चित्रकला: लोकचित्रकला आणि आधुनिक चित्रकार. | उजळणी: मागील आठवड्यातील अभ्यास. |
| आठवडा ३ | साहित्य: प्राचीन साहित्य (वेद, उपनिषदे). | साहित्य: बौद्ध आणि जैन साहित्य. | साहित्य: भक्ती आणि संत साहित्य. | उजळणी: मागील आठवड्यातील अभ्यास. |
| आठवडा ४ | साहित्य: आधुनिक भारतीय साहित्य. | नृत्यप्रकार: शास्त्रीय नृत्ये. | नृत्यप्रकार: लोकनृत्ये आणि नाट्यकला. | उजळणी: संपूर्ण विषयाची उजळणी, प्रश्नपत्रिका सोडवणे. |
UPSC मध्ये Indian Arts and Culture या विषयाचे महत्त्व का आहे?
- गुणांचे केंद्र: दरवर्षी पूर्व आणि मुख्य परीक्षेत या विषयावर थेट प्रश्न विचारले जातात. योग्य तयारी असल्यास चांगले गुण मिळवणे सोपे होते. अलिकडच्या वर्षांमध्ये कला आणि संस्कृतीवर आधारित प्रश्नांचे प्रमाण वाढले आहे, त्यामुळे या घटकाकडे दुर्लक्ष न करता सखोल अभ्यास करणे आवश्यक आहे.
- संपूर्ण तयारीसाठी उपयुक्त: हा विषय केवळ GS Paper 1 मध्येच नाही, तर निबंधात (Essay) आणि मुलाखतीतही (Interview) उपयुक्त ठरतो.
- विश्लेषणात्मक प्रश्न: अनेक प्रश्न कला आणि संस्कृतीचा तत्कालीन समाज, धर्म आणि राजकारण यावरील प्रभावावर आधारित असतात, जे तुमच्या विश्लेषणात्मक क्षमतेची चाचणी घेतात.
- चालू घडामोडींशी संबंध: UNESCO वारसा स्थळे किंवा सांस्कृतिक मंत्रालयाच्या योजनांसारखे प्रश्न चालू घडामोडींशी संबंधित असतात.
अभ्यास करण्याची योग्य पद्धत:
- मूलभूत माहितीवर भर: सर्वप्रथम NCERT सारख्या मूलभूत ग्रंथांमधून प्रत्येक कलाप्रकाराची मूलभूत माहिती समजून घ्या.
- चित्रांचा वापर: स्थापत्यकला आणि चित्रकला यांचा अभ्यास करताना नेहमी चित्रे आणि नकाशे यांचा वापर करा. यामुळे संकल्पना लक्षात ठेवणे सोपे होते.
- तुलनात्मक अभ्यास: मंदिरांच्या शैली (नागर vs. द्रविड) किंवा नृत्यप्रकार (कथक vs. कथकली) यांचा तुलनात्मक तक्ता बनवून अभ्यास करा.
- वारंवार उजळणी: हा विषय तथ्य (facts) आणि आकडेवारीवर आधारित असल्यामुळे वारंवार उजळणी करणे महत्त्वाचे आहे.
संदर्भ ग्रंथांची यादी
तुमची तयारी अधिक प्रभावी करण्यासाठी तुम्ही खालील पुस्तके आणि मासिके वापरू शकता:
- ‘Indian Art and Culture’ – नितिन सिंघानिया
- ‘NCERT Textbook Class 11 – An Introduction to Indian Art’
- ‘Indian Culture’ – Spectrum Publications
- ‘भारतीय संस्कृतीचे प्राचीन पैलू’ – प्रा. डॉ. र. ग. कुलकर्णी (मराठी माध्यम)
तुमची तयारी योग्य मार्गावर ठेवण्यासाठी हा लेख नक्कीच उपयुक्त ठरेल. पुढील लेखात, आपण प्रत्येक घटकाचा सविस्तर अभ्यास सुरू करणार आहोत. ही लेखमाला तुम्हाला परीक्षाभिमुख तयारीसाठी दिशादर्शक ठरेल.
For latest updates about UPSC/ MPSC , visit –
Also Read –
UPSC GS Paper 1 Economics – अर्थशास्त्र: नुसतं आकडेवारी नाही, देशाची नाडी समजून घेणं आहे!
UPSC GS Paper 1 Society : समाजशास्त्र अभ्यासक्रम, अभ्यास पद्धत आणि 1 महिन्याचा Study Plan
भारताचा भूगोल: भारतातील नद्या आणि जलस्रोत – India Geography: Rivers and Water Resources of India
Discover more from पाटी पेन्सिल - Pati Pencil
Subscribe to get the latest posts sent to your email.
