भारतीय हवामान आणि हवामानाचे प्रकार, मान्सून प्रणाली, ऋतू, पर्जन्यमानाचे वितरण – एक विश्लेषणात्मक अभ्यास | Indian Climate

तुम्ही कधी विचार केला आहे का, एकाच देशात एकाच वेळी मुसळधार पाऊस, भाजून काढणारी उष्णता आणि थंडीने गोठवणारी बर्फवृष्टी कशी असू शकते? एकाच हंगामात मुंबईमध्ये मुसळधार पाऊस पडतो, तर राजस्थानमध्ये थार वाळवंटात कोरडे वातावरण असते? भारतासारख्या विशाल देशात हवामानातील हे मोठे बदल कसे घडतात? भारताचे हवामान हे फक्त पाऊस, ऊन आणि वाऱ्यांचे गणित नाही, तर ते एक गूढ कोड आहे. मान्सूनच्या वाऱ्यांचे आगमन, उंच पर्वतांचे अडथळे आणि कमी-अधिक दाबाचे पट्टे… या सगळ्यांच्या परस्परक्रियेतूनच तयार होते आपल्या देशाची अनोखी हवामान प्रणाली.

‘काही ठिकाणी जास्त पाऊस का पडतो?’, ‘काही ठिकाणी कमी पर्जन्यमान का असते?’ आणि ‘या हवामानाचा आपल्या जीवनावर काय परिणाम होतो? या प्रश्नांची उत्तरे आपल्याला कारण आणि परिणाम यांच्या दृष्टीकोनातूनच मिळतात. या पोस्टमध्ये आपण याच सर्वसमावेशक दृष्टिकोनातून भारतीय हवामानाचा सखोल अभ्यास करूया, जो यूपीएससीच्या दृष्टिकोनातून महत्त्वाचा आहे.

मान्सून प्रणाली: कारण आणि परिणाम

भारतीय हवामानाचा आत्मा असणारा मान्सून, हा केवळ वाऱ्यांचे वहन नाही, तर तो एक जटिल वातावरणीय चक्र आहे. हा मान्सून मुख्यतः भूभाग आणि जलभाग यांच्या तापमानातील फरकामुळे निर्माण होतो.

नैऋत्य मान्सूनचे कारण: उन्हाळ्यात (मे-जून), भारतीय उपखंडावर तीव्र उष्णता निर्माण होते, ज्यामुळे येथील भूभाग खूप गरम होतो. या उष्णतेमुळे जमिनीवरील हवा हलकी होऊन वर जाते आणि एक कमी दाबाचा पट्टा (Low-Pressure Zone) तयार होतो. याउलट, हिंदी महासागरावरील तापमान कमी असल्याने तेथे उच्च दाबाचा पट्टा (High-Pressure Zone) असतो. वातावरणीय दाबातील या फरकामुळे (Pressure Gradient) समुद्रावरून जमिनीकडे आर्द्रतायुक्त वारे खेचले जातात. विषुववृत्ताला ओलांडल्यानंतर हे वारे पृथ्वीच्या परिभ्रमणामुळे (Coriolis Effect) नैऋत्य दिशेने वळतात. तुम्ही एका फिरत्या गोल टेबलावर चेंडू फेकला, तर त्याचा मार्ग सरळ न राहता वक्र दिसतो, तसाच काहीसा परिणाम या वाऱ्यांवर होतो. म्हणूनच त्यांना नैऋत्य मान्सून असे म्हणतात.

नैऋत्य मान्सूनचे परिणाम

• पश्चिम घाट आणि ईशान्येकडील प्रदेशात जास्त पाऊस: समुद्रावरून येणारे हे वारे पश्चिम घाटाच्या उंच पर्वतांवर आदळतात, ज्यामुळे ते वारे वरच्या दिशेने जातात आणि थंड होतात. थंड झाल्यावर त्यातील बाष्पाचे रूपांतर पाण्यात होते आणि भरपूर पाऊस पडतो (ओरोग्राफिक पर्जन्य – Orographic Rainfall). म्हणजेच, उंच डोंगर जणू काही पावसाच्या ढगांना वर ढकलून पाऊस पाडण्यास मदत करतात. म्हणूनच, कोकण किनारपट्टी आणि घाटाच्या पश्चिम उतारावर पर्जन्यमान खूप जास्त असते. अंबोली, महाबळेश्वर आणि गगनबावडा यांसारख्या ठिकाणी वार्षिक पर्जन्यमान ७०० सेमी पेक्षा जास्त असते. असाच प्रकार ईशान्य भारतातील गारो, खासी आणि जयंतिया टेकड्यांमध्येही घडतो, ज्यामुळे मावसिनराम (Mawsynram) येथे जगातील सर्वाधिक पाऊस पडतो.
• राजस्थान आणि गुजरातमध्ये कमी पाऊस: अरवली पर्वताची दिशा मान्सून वाऱ्यांच्या समांतर असल्याने वारे अडवले जात नाहीत, परिणामी राजस्थानमधील थार वाळवंटात २५ सेमी पेक्षा कमी पाऊस पडतो.
• वृष्टीछायेचा प्रदेश (Rain Shadow Area): पर्वताच्या दुसऱ्या बाजूला म्हणजेच वाऱ्यांच्या विरुद्ध दिशेच्या बाजूला पाऊस कमी पडतो, कारण वाऱ्यांतील बाष्प पहिल्याच बाजूला बरसून गेलेले असते.
• ईशान्य मान्सूनचे कारण आणि परिणाम: उन्हाळा संपल्यावर जमिनीवरील तापमान कमी होते, तर बंगालच्या उपसागरावर अजूनही उष्णता असते. यामुळे, वारे जमिनीकडून समुद्राकडे परत फिरतात (retrieving). हे वारे समुद्रावरून आर्द्रता गोळा करतात आणि तामिळनाडू तसेच आंध्र प्रदेशच्या किनारपट्टीवर पाऊस पाडतात. हा पाऊस या प्रदेशांच्या कृषी आणि जल व्यवस्थापनासाठी अत्यंत महत्त्वाचा आहे, विशेषतः भातशेतीसाठी.

हवामानाचे प्रकार: कोपेनच्या वर्गीकरणानुसार सखोल विश्लेषण

आता, आपण पाहिलेले मान्सूनचे नियम देशाच्या विविध भागांत कसे काम करतात आणि त्यामुळे हवामानाचे वेगवेगळे प्रकार कसे निर्माण होतात हे समजून घेऊया.

कोपेनचे हवामान वर्गीकरण हे सर्वात जास्त वापरले जाणारे हवामान वर्गीकरण आहे. व्लादिमिर पीटर कोपेन यांनी १८८४ मध्ये ही हवामान वर्गीकरण प्रणाली तयार केली. त्यांनी पाहिले की वनस्पतींचा प्रसार आणि हवामान यांचा एकमेकांशी जवळचा संबंध आहे. हे वर्गीकरण वार्षिक आणि मासिक तापमान तसेच पर्जन्यमानाच्या सरासरीवर आधारित आहे.

त्यांनी विशिष्ट तापमान आणि पर्जन्यमानाची पातळी निवडली, त्यांचा संबंध वनस्पतींच्या वितरणाशी जोडला आणि या मूल्यांचा वापर हवामान निश्चित करण्यासाठी केला.

कोपेनच्या हवामान वर्गीकरण प्रणालीनुसार, A, B, C, D, E, आणि H या पाच मुख्य हवामान श्रेणी ओळखल्या जातात.

कोरड्या ऋतू दर्शवणारी लहान अक्षरे:

• f – कोरडा ऋतू नाही
• m – मान्सून हवामान
• w – हिवाळ्यात कोरडा ऋतू
• s – उन्हाळ्यात कोरडा ऋतू

तापमानाची तीव्रता दर्शवणारी लहान अक्षरे:

• a, b, c, आणि d

कोपेनचे हवामान वर्गीकरण

कोपेनचे वर्गीकरण – कोपेनने भारताला नऊ हवामान विभागांमध्ये वर्गीकृत केले आहे.

अ. उष्णकटिबंधीय हवामान

येथे सर्वात थंड महिन्याचे सरासरी तापमान १८°C पेक्षा जास्त असते.

• Amw: उष्णकटिबंधीय मान्सून हवामान
  • प्रदेश: गोवा, कोकण, केरळ आणि ईशान्य भारत (मेघालय, त्रिपुरा, मिझोरम, नागालँड, अरुणाचल प्रदेश).
  • वैशिष्ट्ये: वर्षभर जास्त पर्जन्यमान, सदाहरित वने आणि मोठी जैवविविधता.
• Aw: उष्णकटिबंधीय सवाना हवामान
  • प्रदेश: भारतातील द्वीपकल्पीय पठाराचा मोठा भाग (महाराष्ट्र, कर्नाटक, तेलंगणा, आंध्र प्रदेशचा काही भाग, छत्तीसगड, झारखंड).
  • वैशिष्ट्ये: पावसाळा आणि कोरडा हिवाळा असा ऋतूंचा चक्र, पानझडी वने आणि सवाना गवताळ प्रदेश.
• As: कोरड्या उन्हाळ्याचे मान्सून हवामान
  • प्रदेश: तामिळनाडूची कोरोमंडल किनारपट्टी.
  • वैशिष्ट्ये: उन्हाळ्यात कमी पाऊस, हिवाळ्यात ईशान्य मान्सूनमुळे पाऊस.

ब. शुष्क हवामान

येथे पर्जन्यमानापेक्षा बाष्पीभवन अधिक होते, ज्यामुळे पाण्याचे दुर्भिक्ष्य असते.

• Bwhw: उष्ण वाळवंटी हवामान
  • प्रदेश: राजस्थानमधील थार वाळवंट (जैसलमेर, बिकानेर).
  • वैशिष्ट्ये: अत्यंत कमी पर्जन्यमान, उच्च तापमान, वाळवंटी वनस्पती.
• Bshw: अर्ध-शुष्क स्टेपी हवामान
  • प्रदेश: राजस्थानच्या पूर्वेकडील भाग, हरियाणा, गुजरात, आणि द्वीपकल्पीय पठाराचा वृष्टीछायेचा प्रदेश.
  • वैशिष्ट्ये: कमी उंचीचे गवत आणि झुडपे, पशुपालन हा प्रमुख व्यवसाय.

क. आर्द्र उपोष्णकटिबंधीय हवामान

• प्रदेश: गंगा-यमुना मैदानासह उत्तर भारत.
• वैशिष्ट्ये: उष्ण उन्हाळा, कोरडा हिवाळा आणि मान्सूनमुळे पाऊस. गहू, भात यांसारखी विविध पिके घेतली जातात.

ड. ध्रुवीय हवामान

• प्रदेश: हिमालयीन प्रदेश (जम्मू-काश्मीर, लडाख, हिमाचल प्रदेश, उत्तराखंड, सिक्कीम, अरुणाचल प्रदेशचा काही भाग).
• वैशिष्ट्ये: वर्षभर थंडी आणि बर्फवृष्टी, हिमनदी (Glaciers) आणि नद्यांचा उगम.

हवामानाचा जीवनावर परिणाम: जीवनशैली कशी बदलते?

भारतातील हवामान आणि हवामानाचे प्रकार हे केवळ भौगोलिक वैशिष्ट्य नसून, ते येथील लोकांच्या जीवनशैलीचा अविभाज्य भाग आहेत.

• कृषी आणि व्यवसाय: मान्सून हा भारताच्या अर्थव्यवस्थेचा कणा आहे. मान्सूनच्या पावसावर देशातील ६०% पेक्षा जास्त शेती अवलंबून असते. कमी पर्जन्यमान असलेल्या भागात (उदा. राजस्थान) पशुपालन आणि वाळवंटी पर्यटन हे प्रमुख व्यवसाय आहेत, तर जास्त पाऊस असलेल्या भागात (उदा. केरळ, पश्चिम बंगाल) भात, चहा, कॉफीची शेती मोठ्या प्रमाणात होते.
• वस्त्र आणि निवास: उष्ण हवामानाच्या प्रदेशात (दक्षिण भारत) लोक सुती आणि हलके कपडे घालतात, तर थंड प्रदेशात (हिमालय) लोक जाड, उबदार कपडे वापरतात. घरांची रचना देखील हवामानानुसार बदलते.
• संस्कृती आणि सण: अनेक भारतीय सण हवामानाशी जोडलेले आहेत. मान्सूनच्या आगमनाचे स्वागत करण्यासाठी अनेक प्रादेशिक सण साजरे होतात (उदा. ओणम, पोळा). तसेच, हिवाळ्यात थंडीपासून बचाव करण्यासाठी गरम पेये आणि पदार्थांचे सेवन केले जाते.
• जलव्यवस्थापन: जास्त पाऊस असलेल्या भागांत पूर आणि भूस्खलनासारख्या समस्या उद्भवतात, तर कोरड्या प्रदेशांना पाणीटंचाईचा सामना करावा लागतो.

यूपीएससीसाठी महत्त्वाचे प्रश्न

यूपीएससीच्या परीक्षेत या संकल्पनांवर थेट प्रश्न विचारले जातात.

• UPSC Prelims (2018): “हिमालयामध्ये पर्जन्यमान कमी होण्याचे कारण काय आहे?”
  • उत्तर: याचे कारण पर्वतांच्या वृष्टीछायेचा प्रदेश आणि वाऱ्यांच्या दिशेतील बदल आहे.
• UPSC Mains (2020): “मान्सूनमधील बदलत्या स्वरूपांमुळे कृषी क्षेत्रातील आव्हाने वाढत आहेत.” या विधानाचे विश्लेषण करा.
• UPSC Prelims (2020): कोपेनच्या वर्गीकरणानुसार, ‘Cwa’ हवामान प्रकार कोणत्या प्रदेशात आढळतो?
  • उत्तर: गंगा-यमुना मैदानासह उत्तर भारत.
• UPSC Mains (2023): “हवामान बदलामुळे भारतातील मान्सूनच्या पॅटर्नमध्ये काय बदल होत आहेत आणि त्याचे दूरगामी परिणाम काय असतील?”

एक दृष्टिक्षेप: भारतातील सर्वाधिक आणि सर्वात कमी ठिकाणे

सर्वाधिक आणि सर्वात कमी पर्जन्यमान (२०२४ च्या आकडेवारीनुसार)

• सर्वाधिक पर्जन्यमान (वार्षिक): मावसिनराम, मेघालय (जगातील सर्वात जास्त पर्जन्यमान मिळणारे ठिकाण).
• सर्वात कमी पर्जन्यमान (वार्षिक): लेह-लडाख आणि जैसलमेर, राजस्थान.

सर्वाधिक आणि सर्वात कमी तापमान (२०२४ च्या आकडेवारीनुसार)

• सर्वाधिक तापमान: चुरू, राजस्थान (५०.५°C).
• सर्वात कमी तापमान: द्रास, लडाख (हिवाळ्यात -४५°C पर्यंत).

पुढील अभ्यासासाठी संदर्भ ग्रंथ

या विषयाचा सखोल अभ्यास करण्यासाठी खालील पुस्तके आणि संसाधने उपयुक्त ठरतील:

• D.R. Khullar – Indian Geography
• Majid Husain – Geography of India
• NCERT – ११ वी आणि १२ वी चे भूगोल पाठ्यपुस्तक
• जी. सी. लिओंग (G. C. Leong) – Certificate Physical and Human Geography

भारताचे हवामान समजून घेणे हे केवळ परीक्षेत गुण मिळवण्यासाठी नाही, तर आपल्या देशाच्या कृषी, जलसंपदा आणि जीवनावर होणाऱ्या परिणामांना समजून घेण्यासाठी अत्यंत महत्त्वाचे आहे. हवामान बदलामुळे मान्सूनमध्ये होणारे बदल आणि त्याचे आपल्यावर होणारे परिणाम हा एक महत्त्वाचा विषय आहे. तुमच्या प्रदेशातील हवामानाचा तुमच्या जीवनशैलीवर काय परिणाम होतो, हे आम्हाला कमेंटमध्ये नक्की कळवा!

FAQ

Also Read –

UPSC GS Paper 1 Economics – अर्थशास्त्र: नुसतं आकडेवारी नाही, देशाची नाडी समजून घेणं आहे!

UPSC GS 1 साठी भारतीय कला, साहित्य आणि स्थापत्यकलेची तयारी कशी करावी? (Indian Arts and Culture)

UPSC Polity Syllabus and 1 Month Study Plan | राज्यशास्त्र अभ्यासक्रम (GS Paper 1)

UPSC Environment and Ecology Syllabus and 30 Day preparation plan | पर्यावरण व परिसंस्था: UPSC GS Paper 1 चा अभ्यास कसा करावा?

भारताचा वैविध्यपूर्ण भूगोल : पर्वतरांगा, पठारे, मैदाने आणि किनारपट्टीचे प्रदेश | हिमालयाचे भूगोलातील महत्त्व (Importance of Himalaya in Geography)

For Latest Weather Updates and Climate maps visit-

https://mausam.imd.gov.in