MPSC / UPSC History Notes Lesson 1 – सिंधू संस्कृती: प्रमुख स्थळे, त्यांची वैशिष्ट्ये, नगररचना, सामाजिक-आर्थिक जीवन

तुम्ही कधी विचार केला आहे का, आजच्या शहरी नियोजनाची मूळ संकल्पना हजारो वर्षांपूर्वी आपल्याच भूमीत अस्तित्वात होती? खरोखरच, सिंधू संस्कृतीने आपल्याला हे आश्चर्यकारक सत्य दाखवून दिले! भारतीय उपखंडातील सर्वात प्राचीन आणि विकसित संस्कृतींपैकी एक म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या या संस्कृतीला हडप्पा संस्कृती असेही म्हटले जाते. सुमारे इ.स.पू. ३३०० ते इ.स.पू. १३०० या काळात ती अस्तित्वात होती, तिचा सुवर्णकाळ म्हणजेच परिपक्व अवस्था इ.स.पू. २६०० ते इ.स.पू. १९०० दरम्यान मानली जाते. आजच्या पाकिस्तानमधील सिंधू नदीच्या खोऱ्यापासून ते आपल्या भारतातील गुजरात, पंजाब, हरियाणा आणि राजस्थानपर्यंत या महान संस्कृतीचे अवशेष विखुरलेले आहेत. MPSC / UPSC च्या अभ्यासक्रमात या संस्कृतीला अनन्यसाधारण महत्त्व आहे, कारण इतिहास, समाजशास्त्र, भूगोल आणि अगदी सामान्य विज्ञानाशी संबंधित प्रश्नांमध्ये यावर वारंवार विचारणा केली जाते. चला तर, या गौरवशाली इतिहासाचा अधिक सखोल अभ्यास करूया.

प्रमुख स्थळे आणि त्यांची वैशिष्ट्ये:

सिंधू संस्कृतीची अनेक महत्त्वपूर्ण स्थळे भारत आणि पाकिस्तानात सापडली आहेत, आणि प्रत्येक स्थळाचे स्वतःचे असे वैशिष्ट्य आहे, जे तत्कालीन जीवनावर प्रकाश टाकते:

हडप्पा (पाकिस्तान – पंजाब प्रांत)

इ.स. १९२१ मध्ये दयाराम साहनी यांनी या स्थळाचा सर्वप्रथम शोध लावला. म्हणूनच या संस्कृतीला ‘हडप्पा संस्कृती’ असेही नाव मिळाले. येथे सापडलेल्या प्रमाणबद्ध विटांच्या बांधकामातून, सुनियोजित रस्त्यांच्या जाळ्यातून आणि मोठ्या धान्य कोठारांतून तत्कालीन अभियंते आणि प्रशासकांच्या दूरदृष्टीची कल्पना येते. मातीच्या मूर्ती, टेराकोटाच्या कलाकृती आणि विशेषतः लाल सँडस्टोनमधील पुरुष धडाची मूर्ती त्यांच्या उत्कृष्ट मूर्तिकलेचे प्रतीक आहे.

मोहेन्जोदडो (पाकिस्तान – सिंध प्रांत)

इ.स. १९२२ मध्ये राखालदास बॅनर्जी यांनी याचा शोध लावला. या स्थळाला ‘मृतांचे डोंगर’ (Mound of the Dead) या नावानेही ओळखले जाते. येथील ‘मोठे स्नानगृह’ (Great Bath) हे या संस्कृतीचे सर्वात प्रसिद्ध वैशिष्ट्य आहे. हे केवळ एक बांधकाम नसून, तत्कालीन धार्मिक विधी आणि सार्वजनिक जीवनाचा अविभाज्य भाग असावे, हे यातून स्पष्ट होते. या शहराची उत्कृष्ट जलनिःसारण व्यवस्था (Drainage System) आजही अचंबित करते. प्रत्येक घरात स्वच्छतागृह आणि भूमिगत गटार प्रणाली हे त्यांच्या स्वच्छतेच्या जाणिवेचे द्योतक आहे.

‘पशुपती सील’ (ज्यावर योगमुद्रेतील देवता दर्शवली आहे) आणि ‘कांस्य नृत्यांगनेची मूर्ती’ यांसारख्या कलाकृती तत्कालीन कला कौशल्य आणि धार्मिक समजुतींवर प्रकाश टाकतात. तसेच, येथे सापडलेले सर्वात मोठे धान्य कोठार आर्थिक समृद्धीचे प्रतीक होते.

कालीबंगन (राजस्थान)

येथे शेतीसाठी वापरलेल्या नांगराच्या खुणा असलेले जगातील पहिले पुरावे सापडले आहेत, जे सिंधूकालीन शेतीच्या प्रगतीचे दर्शन घडवतात. सात आयताकृती अग्निवेदीसदृश रचनांमधून तत्कालीन अग्निपूजेचे किंवा यज्ञासारख्या धार्मिक विधींचे पुरावे मिळतात. शहराभोवतीची संरक्षक भिंत आणि जलनियंत्रण व्यवस्था, तसेच एकाच वेळी दोन पिकांच्या लागवडीचे पुरावे हे तत्कालीन कृषी तंत्रज्ञानाचे उत्कृष्ट उदाहरण आहे.

लोथल (गुजरात)

हे एक प्राचीन आणि महत्त्वपूर्ण कृत्रिम बंदर (Dockyard) होते, जे सिंधू संस्कृतीच्या आंतरराष्ट्रीय व्यापाराचे प्रमुख केंद्र होते. MPSC च्या दृष्टीने व्यापार आणि आर्थिक जीवनावर आधारित प्रश्नांसाठी हा मुद्दा अत्यंत महत्त्वाचा आहे. येथे मोत्यांची निर्मिती, अर्धदगडी वस्तू आणि नाण्यांसाठी प्रसिद्ध असलेले हे शहर मेसोपोटेमिया, इजिप्तसारख्या संस्कृतींशी असलेल्या त्यांच्या व्यापारी संबंधांचे द्योतक आहे. लोथलमध्ये तांदळाच्या लागवडीचे सर्वात जुने पुरावे देखील आढळले आहेत.

धोलावीरा (गुजरात – कच्छ)

उत्कृष्ट जलव्यवस्थापनाची उदाहरणे इथे मोठ्या प्रमाणावर दिसतात – पाण्याच्या मोठ्या टाक्या, बंधारे आणि पाण्याचे नियोजन करणार्‍या वाहिन्या हे त्यांच्या अभियांत्रिकी कौशल्याचे प्रतीक आहे. हा मुद्दा विशेषतः MPSC पर्यावरण आणि भूगोलाच्या दृष्टीने महत्त्वाचा ठरतो. हे शहर तीन मुख्य भागांमध्ये विभागलेले होते – ‘राजकीय’ (किल्ला/गड), ‘धार्मिक’ (मध्यम शहर) आणि ‘सामान्य’ भाग (खालचे शहर). ही रचना त्यांच्या प्रशासकीय आणि सामाजिक संघटनेची कल्पना देते.

येथे सापडलेला लिपीयुक्त शिलालेख, जो एका मोठ्या ‘साइनबोर्ड’ सारखा आहे, सिंधू लिपीच्या अभ्यासासाठी अत्यंत महत्त्वाचा ठरतो.

इतर काही महत्त्वाची स्थळे

• चन्हुदडो (पाकिस्तान): हे एकमेव शहर जिथे गढी (Citadel) नव्हती. हे मणी बनवण्याचे आणि शेलच्या वस्तू बनवण्याचे मोठे केंद्र होते.
• बनावली (हरियाणा): येथे जव्हाच्या शेतीचे पुरावे आणि चांगल्या प्रतीचे जव (Barley) सापडले. येथील रस्त्यांची रचना रेडियल पद्धतीने होती.
• राखीगढी (हरियाणा): हे भारतातील सर्वात मोठे सिंधू संस्कृतीचे स्थळ आहे, जे हरियाणात वसलेले आहे.

सिंधू संस्कृती : नगररचना –

सिंधू संस्कृतीची सर्वात प्रभावी आणि आधुनिक दिसणारी बाब म्हणजे त्यांची अत्यंत सुनियोजित नगररचना. हे केवळ एक बांधकाम नव्हते, तर ते तत्कालीन लोकांच्या दूरदृष्टीचे आणि सामुदायिक भावनेचे प्रतीक होते:

• शहरे ‘ग्रिड पद्धती’ने (Grid Pattern) रचलेली होती, म्हणजे रस्ते एकमेकांना समांतर व काटकोनात छेदणारे होते. मुख्य रस्ते उत्तर-दक्षिण आणि पूर्व-पश्चिम दिशेला होते, ज्यामुळे शहराची हवा आणि उजेड नैसर्गिकरित्या व्यवस्थित राही.
• प्रत्येक घरात स्वच्छतागृह आणि पाण्याचा निचरा करणाऱ्या उत्तम भूमिगत गटार व्यवस्था (Underground Drainage System) होत्या. सार्वजनिक गटार प्रणाली अत्यंत प्रभावी आणि काळजीपूर्वक बनवलेली होती, जी त्यांच्या आरोग्यविषयक जागरूकतेचे द्योतक आहे.
• मोठी धान्यकोठारे, स्नानगृहे आणि सामुदायिक सभागृहे यावरून त्यांची सामुदायिक जीवनशैली आणि सुविकसित प्रशासनाचा विकास स्पष्ट दिसतो.
• बांधकामासाठी प्रमाणबद्ध (Standardized) विटांचा वापर (प्रमाणात १:२:४) केला जाई, ज्यामुळे बांधकाम भक्कम आणि टिकाऊ असे. अनेक शहरे दोन मुख्य भागांमध्ये विभागलेली होती: अक्रोपोलिस (किल्ला), जो उंच जागेवर असे आणि खालचे शहर (Lower Town), जिथे सामान्य नागरिक राहत.
• पुरापासून संरक्षणासाठी अनेक शहरांभोवती मजबूत तटबंदी बांधण्यात आली होती, ज्यामुळे नैसर्गिक आपत्तींपासून शहरांचे रक्षण करता येत असे.

सिंधू संस्कृती: सामाजिक व आर्थिक जीवन–

सिंधू संस्कृतीतील लोकांचे जीवन कसे होते, हे त्यांच्या सापडलेल्या अवशेषांवरून स्पष्ट होते. त्यांचे सामाजिक आणि आर्थिक जीवन अत्यंत संघटित आणि समृद्ध होते:

सामाजिक जीवन:

• त्यांची समाजरचना अत्यंत व्यवस्थित आणि संघटित होती, जी त्यांच्या शहरी नियोजनातून आणि सार्वजनिक इमारतींमधून दिसते.
• कौटुंबिक जीवनाला महत्त्व दिले जात असे. घरांची रचना कौटुंबिक गरजांनुसार होती, ज्यात अंगण आणि स्वयंपाकघर असत.
• स्त्रिया आणि पुरुषांना समाजात समान स्थान असावे असे मानले जाते. सापडलेल्या देवीच्या मूर्ती आणि मातृदेवतेची पूजा यावरून ही मातृसत्ताक (Matriarchal) किंवा स्त्रीपूजक संस्कृती असावी असा अंदाज बांधला जातो.
• धार्मिक श्रद्धांमध्ये अनेक पैलू होते. पशुपति मूर्ती (जी शिवसदृश मानली जाते), मातृदेवतेच्या मूर्ती, तसेच झाडे (विशेषतः पिंपळ) आणि पशुपक्षी (उदा. एकशिंगी बैल) यांची पूजा केली जात असे. महत्त्वाचे म्हणजे, येथे यज्ञाचे किंवा मंदिरांचे स्पष्ट पुरावे नाहीत, जे वैदिक संस्कृतीपेक्षा वेगळे आहे.
• दफनविधी हा त्यांच्या अंतिम संस्काराचा मुख्य प्रकार होता. मृतांना पुरले जात असे. काही ठिकाणी अंतिम संस्काराचे तीन प्रकार आढळले आहेत: पूर्ण दफन (Full Burial), आंशिक दफन (Partial Burial) आणि कलश दफन (Pot Burial).
• समाजात व्यापारी, पुजारी, सैनिक (किंवा संरक्षक), कारागीर आणि शेतकरी असे विविध व्यावसायिक वर्ग असावेत असे मानले जाते, ज्यामुळे समाजाचे कार्य व्यवस्थित चाले.

आर्थिक जीवन:

• शेती, पशुपालन, कारागिरी आणि व्यापार हे त्यांच्या अर्थव्यवस्थेचे मुख्य आधारस्तंभ होते.
• गहू, जव, हरभरा, कडधान्ये, वाटाणा ही त्यांची प्रमुख पिके होती. तुम्हाला माहीत आहे का, सिंधू संस्कृतीतील लोक कापसाचे उत्पादन करणारे जगातील पहिले लोक होते?
• धातूकाम (तांबे, कांस्य, सोने, चांदी), मणी बनवणे, मातीची भांडी (कुंभारे) आणि शिक्के बनवणे हे प्रमुख उद्योग होते, ज्यामुळे विविध वस्तूंची निर्मिती होत असे.
• त्यांनी मापनाची साधने (Scales) आणि अत्यंत प्रमाणित वजने (Weights – साधारणतः १६ च्या पटीत) वापरली, जी व्यापारासाठी अत्यंत आवश्यक होती.
• त्यांचा आंतरराष्ट्रीय व्यापार भरभराटीस आला होता. मेसोपोटेमिया (विशेषतः सुमेरियन संस्कृती) आणि इजिप्तशी त्यांचे व्यापारी संबंध होते. शिक्क्यांचा उपयोग व्यापारासाठी आणि वस्तूंच्या प्रमाणीकरणासाठी होत असे. जमिनीवरील व्यापारासाठी बैलगाड्यांचा, तर जलमार्गासाठी बोटींचा वापर केला जात असे.

सिंधू लिपी आणि कला:

सिंधू संस्कृतीच्या समृद्धतेचे दर्शन त्यांच्या कला आणि लिपीतूनही होते.

• सिंधू लिपी (Indus Script) ही या संस्कृतीचे एक मोठे गूढ आहे. दुर्दैवाने, ही लिपी अद्याप पूर्णतः उलगडलेली नाही, ज्यामुळे त्यांच्या राजकीय रचना किंवा साहित्याबद्दल निश्चित माहिती उपलब्ध नाही.
• ही लिपी चित्रात्मक (Pictographic) आणि भाव-चित्रात्मक (Logographic) स्वरूपाची होती.
• लिपीचे नमुने प्रामुख्याने शिक्के (Seals), मृण्मूर्ती (Terracotta figurines), लघुशिल्प आणि मातीच्या भांड्यांवर कोरलेले आढळतात.
• कला आणि हस्तकला:
  • मृत्तिकाम (Terracotta): मातीच्या सुंदर खेळण्यांमध्ये (बैलगाड्या, पक्षी), मूर्ती (मातृदेवता) आणि मानवी आकृत्यांचा समावेश होता.
  • धातूशिल्प: मोहेन्जोदडो येथे सापडलेली ‘कांस्य नृत्यांगनेची मूर्ती’ ही त्यांच्या धातूकामाचे उत्कृष्ट उदाहरण आहे. तांब्याच्या विविध वस्तू आणि भांडीही आढळली आहेत.
  • दगड शिल्प: मोहेन्जोदडो येथील ‘दाढीवाला पुजारी’ आणि हडप्पा येथील ‘पुरुष धड’ (Red Sandstone Torso) ही त्यांच्या दगडी शिल्पकलेची उत्तम उदाहरणे आहेत.
  • मणी बनवणे: कार्नेलियन, लापीस लाझुली, स्टिअटाईट यांसारख्या विविध प्रकारच्या दगडांपासून बनवलेले सुंदर मणी त्यांच्या दागिन्यांच्या आवडीचे प्रतीक आहेत.
  • शिक्के (Seals): हे मुख्यतः स्टेअटाइटपासून बनवलेले असत, ज्यावर प्राणी (उदा. एकशिंगी बैल, हत्ती, वाघ) आणि सिंधू लिपी कोरलेली असे. हे शिक्के व्यापार आणि प्रशासनासाठी वापरले जात असावेत.

सिंधू संस्कृतीच्या ऱ्हासाची कारणे:

एवढी प्रगत संस्कृती अचानक कशी ऱ्हास पावली, हा एक मोठा प्रश्न आहे. याच्या निश्चित कारणांवर अजूनही वादविवाद आहेत, परंतु अनेक महत्त्वपूर्ण सिद्धांत मांडले जातात:

• हवामानातील बदल (Climatic Change): दीर्घकाळ चाललेला दुष्काळ आणि पर्जन्यमानात झालेली मोठी घट यामुळे शेतीवर गंभीर परिणाम झाला असावा.
• नदीच्या प्रवाहातील बदल (Change in River Course): सरस्वती नदी कोरडी पडणे आणि सिंधू नदीने आपला प्रवाह बदलणे, ज्यामुळे अनेक शहरे पाण्याविना झाली आणि शेतीवर गंभीर परिणाम झाला.
• वारंवार येणारे पूर (Repeated Floods): मोठ्या शहरांना वारंवार येणाऱ्या पुरामुळे मोठे नुकसान झाले असावे, ज्यामुळे त्यांना स्थलांतर करावे लागले.
• आर्य आक्रमण सिद्धांत (Aryan Invasion Theory): पूर्वी हा एक प्रमुख सिद्धांत होता, परंतु आता त्याला पुरेसे पुरावे नसल्यामुळे तो मोठ्या प्रमाणात नाकारला गेला आहे.
• नैसर्गिक आपत्ती (Natural Calamities): मोठे भूकंप किंवा इतर भूगर्भीय घडामोडींमुळे शहरांचा विनाश झाला असावा.
• व्यापारातील घट (Decline in Trade): मेसोपोटेमियासारख्या संस्कृतींशी असलेला आंतरराष्ट्रीय व्यापार कमी झाल्याने आर्थिक व्यवस्थेवर नकारात्मक परिणाम झाला.
• प्रशासकीय शिथिलता (Administrative Laxity): मोठ्या शहरांचे व्यवस्थापन कमकुवत झाल्यामुळे अंतर्गत समस्या वाढल्या आणि ऱ्हास झाला असावा.

सारांश –

सिंधू घाटी संस्कृती ही केवळ भारतातीलच नव्हे, तर जगातील सर्वात प्रगत आणि नियोजित प्राचीन संस्कृतींपैकी एक मानली जाते. तिच्या नगररचनेपासून ते धार्मिक श्रद्धांपर्यंत, प्रत्येक गोष्टीत विज्ञाननिष्ठता, समाजव्यवस्थेचे भान आणि सौंदर्यदृष्टी दिसून येते. MPSC परीक्षेच्या दृष्टीने हा घटक अत्यंत महत्त्वाचा आहे आणि त्यावर अनेक प्रश्न विचारले जातात. या संस्कृतीच्या अभ्यासातून आपल्याला प्राचीन भारताच्या समृद्ध इतिहासाची आणि तेथील लोकांच्या प्रगतीची खरी कल्पना येते.

MPSC Mock Test

तुम्हाला माहीत आहे का, सिंधू संस्कृतीतील लोक कापसाचे उत्पादन करणारे जगातील पहिले लोक होते?

सिंधू संस्कृतीबद्दल तुमचे आणखी काही प्रश्न आहेत का? खालील कमेंट बॉक्समध्ये तुमच्या प्रतिक्रिया आम्हाला कळवा!

Also Read

सिंधू संस्कृती : MPSC/UPSC मागील वर्षांचे प्रश्न आणि उत्तरे

MPSC History Syllabus – MPSC इतिहास अभ्यासक्रम : MPSC Prelims आणि Mains मध्ये 100% गुण मिळवण्याचा ‘मास्टरप्लॅन’
स्पर्धा परीक्षा? अभ्यासाचं ‘हे’ नियोजन करेल तुम्हाला यशस्वी! Competitive Exams Study Plan – Will Make You Successful! 100%
Updated MPSC Syllabus : अद्यावत MPSC अभ्यासक्रम संपूर्ण माहिती – आता यशाची 100% खात्री!

For latest MPSC Updates visit –

https://mpsc.gov.in/home