वैदिक संस्कृती MPSC Notes : ऋग्वैदिक आणि उत्तर वैदिक काळाचे विश्लेषण (इ.स.पूर्व 1500 – इ.स. 600)

भारतीय इतिहासाच्या मुळाशी असणारा वैदिक काल हा केवळ एक ऐतिहासिक टप्पा नसून, भारतीय संस्कृती, समाज आणि तत्त्वज्ञानाचा पाया रचणारा महत्त्वाचा कालखंड आहे. MPSC च्या दृष्टिकोनातून या कालखंडाचे सखोल ज्ञान असणे अनिवार्य आहे. प्रस्तुत लेखामध्ये आपण वैदिक संस्कृतीचे स्वरूप, तिचे दोन प्रमुख कालखंड – ऋग्वैदिक आणि उत्तर वैदिक – तसेच त्यातील समाज रचना, अर्थव्यवस्था, धर्म आणि राज्यव्यवस्थेतील सूक्ष्म बदलांचा तपशीलवार अभ्यास पुढील MPSC Notes च्या माध्यमातून करणार आहोत.

१. वैदिक संस्कृतीचे स्वरूप आणि कालखंड विभाजन

वैदिक संस्कृती म्हणजे ती संस्कृती जी आर्य समाजाच्या भारतीय उपखंडातील आगमनानंतर विकसित झाली आणि जिचा आधार वेद हे प्रमुख साहित्य ग्रंथ आहेत. “वेद” या शब्दाचा अर्थ ‘ज्ञान’ असा होतो आणि याच ज्ञानाच्या आधारावर या कालखंडाला ‘वैदिक काल’ असे संबोधले जाते.

वैदिक काळाचा अभ्यास सोप्या पद्धतीने करण्यासाठी आणि त्यातील बदलांचे स्वरूप समजून घेण्यासाठी, इतिहासकारांनी याचे दोन प्रमुख कालखंडांमध्ये विभाजन केले आहे:

• ऋग्वैदिक काल (इ.स.पूर्व १५०० – १०००): या कालखंडाला ‘पूर्व वैदिक काल’ असेही म्हटले जाते. यात प्रामुख्याने ऋग्वेद या एकमेव वेदाची रचना झाली. या काळात आर्य समाज हा मुख्यतः सप्तसिंधू प्रदेशात (सिंधू नदी आणि तिच्या उपनद्यांच्या आसपासचा प्रदेश) स्थायिक झाला होता.
• उत्तर वैदिक काल (इ.स.पूर्व १००० – ६००): या कालखंडात ऋग्वेदानंतरचे इतर तीन वेद – यजुर्वेद, सामवेद, अथर्ववेद – तसेच ब्राह्मण ग्रंथ, आरण्यके आणि उपनिषदे यांची रचना झाली. या काळात आर्य समाज पूर्वेकडे, गंगा-यमुना दोआब (दोन नद्यांमधील प्रदेश) प्रदेशात विस्तारला.

हे विभाजन केवळ साहित्यापुरते मर्यादित नसून, या दोन्ही कालखंडांमध्ये समाज रचना, अर्थव्यवस्था, धर्म आणि राजकीय व्यवस्थेत मोठे बदल झाले, जे आपण पुढे सविस्तर पाहू.

२. ऋग्वैदिक काल (इ.स.पूर्व १५०० – १०००)

ऋग्वैदिक काल हा साधेपणा, निसर्गाशी सानिध्य आणि एकात्मतेचा कालखंड म्हणून ओळखला जातो. या काळात समाजाची रचना तुलनेने लवचिक होती आणि जीवनशैली अधिक साधी होती.

साहित्य: ऋग्वेद आणि त्याची वैशिष्ट्ये

या कालखंडातील एकमेव आणि सर्वात महत्त्वाचे साहित्य म्हणजे ऋग्वेद. हा जगातील सर्वात प्राचीन धार्मिक ग्रंथांपैकी एक मानला जातो. ऋग्वेदात १० मंडले (पुस्तके) असून, त्यात एकूण १०२८ सूक्ते (प्रार्थना किंवा स्तोत्रे) आहेत.

• मुख्य विषय: ऋग्वेदातील सूक्ते मुख्यतः विविध नैसर्गिक शक्तींच्या स्तुतीसाठी समर्पित आहेत, ज्यांना देवता मानले गेले. यामध्ये इंद्र (पर्जन्य व युद्ध देवता, सर्वात जास्त सूक्ते), अग्नी (हवन व यज्ञ देवता, माणूस आणि देव यांच्यातील दुवा), वरुण (नैतिक व्यवस्था व सत्याचा रक्षक), सोम (एक पवित्र पेय व त्याचा देव) या प्रमुख देवतांचा समावेश आहे.
• ज्ञान स्त्रोत: या साहित्यातून तत्कालीन समाज जीवन, आर्य लोकांचे स्थलांतर, निसर्गाशी त्यांचे नाते, धार्मिक विधी आणि त्यांच्या प्राथमिक राज्यसंस्थेची माहिती मिळते. ऋग्वेदातील वर्णनांवरून तत्कालीन समाजाचे एक स्पष्ट चित्र उभे राहते.

समाजरचना आणि राज्यव्यवस्था

ऋग्वैदिक समाजाची रचना साधी, पण सुव्यवस्थित होती.

• कुटुंबव्यवस्था: समाज पितृसत्ताक (पुरुषप्रधान) होता, जिथे कुटुंबाचा प्रमुख पिता असे.
• सामाजिक एकके: समाजाचे सर्वात लहान एकक कुल (कुटुंब) होते. अनेक कुले मिळून ग्राम (गाव) बनत असे. अनेक ग्रामे मिळून विश (जनसमुदाय) आणि अनेक विश मिळून जन (आर्य जमात) बनत असे.
• राज्यव्यवस्था:जन या जमातीचे नेतृत्व करणारा प्रमुख राजन् (किंवा राजन्य) म्हणून ओळखला जाई. राजन् मुख्यतः आपल्या जमातीचे रक्षण करणारा, त्यांना समृद्ध करणारा गोपा (गाईंचा रक्षक) आणि गोप्ता जनस्य (जनाचा रक्षक) मानला जाई. त्याचे अधिकार तुलनेने मर्यादित होते. त्याला सभा आणि समिती या दोन प्रमुख लोकप्रतिनिधी संस्थांवर अवलंबून राहावे लागत असे.
  • सभा (Council of Elders): ही ज्येष्ठ आणि अनुभवी व्यक्तींची, तसेच प्रमुख कुटुंबप्रमुखांची परिषद होती. न्यायदान, महत्त्वाचे राजकीय निर्णय आणि राजन्वर नियंत्रण ठेवण्याचे कार्य ती करत असे.
  • समिती (Assembly of the People): ही सर्वसामान्यांची लोकांची सभा होती. राजन्ची निवड करणे, महत्त्वाच्या धोरणांवर चर्चा करणे आणि समाजातील विविध घटकांचे प्रतिनिधित्व करणे हे समितीचे मुख्य कार्य होते. या संस्था राजन्च्या अधिकारांवर नियंत्रण ठेवत असत आणि महत्त्वाच्या निर्णयांमध्ये त्यांचा सहभाग असे.
• स्त्रियांचे स्थान: ऋग्वैदिक काळात स्त्रियांना समाजात मानाचे स्थान होते. त्यांना शिक्षण घेण्याचा, धार्मिक विधींमध्ये भाग घेण्याचा आणि सार्वजनिक सभांमध्ये (उदा. सभा आणि समिती) उपस्थित राहण्याचा अधिकार होता. काही स्त्रिया तर ऋषी म्हणूनही ओळखल्या जात होत्या, जसे की लोपामुद्रा, घोषा, विश्ववारा आणि अपाला. त्यांना पती निवडण्याचे स्वातंत्र्यही होते आणि बालविवाहाची प्रथा नव्हती.
• वर्णव्यवस्था (कर्म-आधारित): या काळात वर्णव्यवस्था अस्तित्वात असली तरी ती जन्मावर आधारित नसून कर्मावर आधारित होती, म्हणजेच व्यक्तीच्या कार्यावरून तिचा वर्ण ठरत असे. यात चार प्रमुख वर्ण होते:
  • ब्राह्मण: वेदपठण, यज्ञ, अध्यापन करणारा वर्ग.
  • क्षत्रिय: युद्ध करणारा, संरक्षण देणारा, राज्यकारभार सांभाळणारा वर्ग.
  • वैश्य: शेती, व्यापार, पशुपालन करणारा वर्ग.
  • शूद्र: सेवा आणि श्रमाधारित कार्य करणारा वर्ग.या काळात एकाच कुटुंबातील व्यक्ती वेगवेगळ्या वर्णांमध्ये असू शकल्याचे उल्लेख आढळतात (उदा. ऋग्वेदातील एका श्लोकात “मी कवी आहे, माझे वडील वैद्य आहेत, आणि माझी आई धान्य दळते” असे म्हटले आहे). सामाजिक भेद कमी होते आणि वर्ण बदलणे शक्य होते. त्यामुळे ही व्यवस्था लवचिक स्वरूपाची होती.

अर्थव्यवस्था

ऋग्वैदिक अर्थव्यवस्था प्रामुख्याने पशुपालनावर आधारित होती.

• मुख्य व्यवसाय: पशुपालन हा प्रमुख व्यवसाय होता. गायींना अत्यंत पवित्र आणि महत्त्वाचे मानले जाई. गोधन (गाई) हे संपत्तीचे मुख्य प्रतीक होते आणि ज्यांच्याकडे जास्त गायी असत, ते अधिक श्रीमंत मानले जात. गायींसाठी युद्धे झाल्याचीही उदाहरणे आढळतात, ज्यांना ‘गविष्टी’ (गाईंचा शोध) असे म्हटले जाई.
• शेती: शेती सुरू झाली होती, परंतु ती दुय्यम व्यवसाय होती आणि तिचे स्वरूप मर्यादित होते. ‘यव’ (बार्ली) हे मुख्य पीक होते. सिंचनाच्या पद्धतींबद्दल फारशी माहिती उपलब्ध नाही.
• व्यापार: व्यापार मर्यादित स्वरूपाचा होता आणि तो प्रामुख्याने वस्तुविनिमय प्रणाली (barter system) द्वारे चालत असे.
• चलन: या काळात नाण्यांचा वापर अस्तित्वात नव्हता. “निष्क” नावाचा सोन्याचा तुकडा उल्लेखिलेला असला तरी, तो चलन म्हणून नव्हे, तर मूल्यमापनाचे एकक किंवा भेटवस्तू म्हणून वापरला जाई.

धर्म

ऋग्वैदिक धर्म हा निसर्ग आणि नैसर्गिक शक्तींशी संबंधित होता.

• देवता आणि त्यांचे स्वरूप: नैसर्गिक शक्तींची उपासना केली जाई. या देवतांना ‘दैवी’ (दिव्य) मानले जाई, पण त्यांचे मानवीकरण (anthropomorphic) केलेले नव्हते. त्यांची उपासना मुख्यतः त्यांच्या शक्तींचा आणि कृतींचा गौरव करण्यासाठी केली जात असे.
  • इंद्र: सर्वात महत्त्वाचा देव. पर्जन्य, वादळ आणि युद्धाचा देव. ‘पुरंदर’ (किल्ले नष्ट करणारा) म्हणूनही ओळखला जाई.
  • अग्नी: दुसरा महत्त्वाचा देव. अग्नी हा देव आणि मानव यांच्यातील दुवा मानला जाई, कारण यज्ञातील अर्पण तो देवांपर्यंत पोहोचवतो असे मानले जाई.
  • वरुण: नैतिक व्यवस्था (ऋत) आणि सत्याचा रक्षक.
  • सोम: एका पवित्र पेयाचा देव आणि वनस्पतींचा अधिपती.
  • इतर देवतांमध्ये सूर्य, उषा (पहाट), वायू (वारा), मरुत (वादळ), अश्विन (जुळे देव) यांचा समावेश होता.
• मूर्तिपूजेचा अभाव: या काळात मूर्तिपूजेचा अभाव होता. देवतांना विशिष्ट आकारात किंवा मूर्तीच्या रूपात पूजले जात नव्हते, तर त्यांची नैसर्गिक शक्तींच्या रूपात आराधना केली जात असे.
• यज्ञ: यज्ञ हे प्रमुख धार्मिक विधी होते. यामध्ये वनस्पती, अन्न, दूध आणि सोमरस यांचा हवनात (अग्नीत अर्पण करणे) वापर केला जाई. हे यज्ञ साधे आणि कमी खर्चिक असत, ज्यात सामूहिक सहभाग असे.
• धार्मिक प्रणाली: धर्मप्रणाली साधी, नैसर्गिक आणि श्रद्धा-आधारित होती. मोक्ष किंवा पुनर्जन्म यांसारख्या जटिल तात्त्विक संकल्पनांवर फारसा भर नव्हता. लोकांची इच्छा मुख्यतः भौतिक समृद्धी, दीर्घायुष्य, पुत्रप्राप्ती आणि शत्रूंवर विजय मिळवणे यावर केंद्रित होती.

३. उत्तर वैदिक काल (इ.स.पूर्व १००० – ६००)

उत्तर वैदिक काल हा समाजाच्या, धर्माच्या आणि राज्यव्यवस्थेच्या दृष्टिकोनातून मोठ्या बदलांचा कालखंड ठरला. आर्यांचा विस्तार पूर्वेकडे झाल्यामुळे, त्यांच्या जीवनशैलीत आणि सामाजिक संरचनेत आमूलाग्र बदल घडून आले.

साहित्य: वेदांचा विस्तार आणि तात्त्विक ग्रंथांची निर्मिती

या काळात केवळ नवीन वेदांचीच नाही, तर इतर अनेक महत्त्वाच्या ग्रंथांची रचना झाली, ज्यामुळे धार्मिक आणि तात्त्विक विचारांना एक नवीन दिशा मिळाली.

• यजुर्वेद: हा वेद मुख्यतः यज्ञविधी आणि कर्मकांडाशी संबंधित आहे. यज्ञात वापरले जाणारे मंत्र, त्यांचे उच्चार आणि विधींचा क्रम यात तपशीलवार दिलेला आहे. यजुर्वेदाचे दोन प्रमुख भाग आहेत: शुक्ल यजुर्वेद (मंत्रभाग) आणि कृष्ण यजुर्वेद (गद्य भाष्य).
• सामवेद: हा वेद मुख्यतः संगीताशी संबंधित आहे. यात ऋग्वेदातील मंत्रांना विशिष्ट चाली देऊन गायन पद्धती सांगितली आहे, ज्यांना ‘साम’ असे म्हणतात. भारतीय शास्त्रीय संगीताचा मूळ स्त्रोत सामवेदात आढळतो. यज्ञात विशिष्ट मंत्रांचे गायन कसे करावे हे यात सांगितले आहे.
• अथर्ववेद: हा वेद ऋग्वेदापेक्षा भिन्न असून, त्यात जादूटोणा, औषधे, रोगनिवारण, भूतबाधा, तसेच दैनंदिन जीवनातील व्यावहारिक बाबी (उदा. विवाह, घर बांधकाम, शेतीत समृद्धी) आणि काही प्रमाणात राज्याच्या कार्याशी संबंधित मंत्र व प्रार्थना आहेत. यात लोकपरंपरा आणि अंधश्रद्धांचाही समावेश दिसतो.
• ब्राह्मण ग्रंथ: हे ग्रंथ वेदांचे विस्तृत स्पष्टीकरण आहेत. प्रत्येक वेदाला जोडलेले स्वतंत्र ब्राह्मण ग्रंथ आहेत (उदा. ऐतरेय ब्राह्मण – ऋग्वेदाशी संबंधित). हे ग्रंथ यज्ञविधींचे नियम, त्यांचे अर्थ आणि त्यांचे महत्त्व तपशीलवार समजावून सांगतात, आणि कर्मकांडाला अधिक महत्त्व देतात.
• आरण्यके: हे ग्रंथ ब्राह्मण ग्रंथांच्या उत्तरार्ध म्हणून ओळखले जातात. ते वनात (अरण्यात) अभ्यासले जात असल्याने त्यांना ‘आरण्यके’ म्हणतात. यात यज्ञविधींच्या तात्त्विक आणि प्रतीकात्मक अर्थावर अधिक भर दिला जातो आणि हे ग्रंथ उपनिषदांकडे नेणारा मार्ग आहेत.
• उपनिषदे: हे वैदिक साहित्यातील सर्वात महत्त्वाचे तात्त्विक ग्रंथ आहेत. ‘उपनिषद’ म्हणजे ‘गुरुजवळ बसून मिळवलेले ज्ञान’. उपनिषदांनी यज्ञ-कर्मकांडापेक्षा ज्ञानाला अधिक महत्त्व दिले. यात आत्मा-ब्रह्म समत्व (व्यक्तीचा आत्मा हाच परब्रह्म आहे), पुनर्जन्म (जन्म-मृत्यूचे चक्र), कर्मसिद्धांत (प्रत्येक कर्माचे फळ मिळते), मोक्ष (जन्म-मृत्यूच्या बंधनातून मुक्ती) यांसारख्या गहन तात्त्विक संकल्पनांवर सखोल चिंतन केले आहे. प्रमुख उपनिषदांमध्ये बृहदारण्यक, छांदोग्य, ईश, केन, मुंडक यांचा समावेश आहे.

समाजरचना आणि राज्यव्यवस्था

उत्तर वैदिक काळात समाजाची रचना अधिक जटिल आणि कठोर झाली.

• वर्णव्यवस्था (जन्म-आधारित) आणि त्याचे सामाजिक परिणाम: या काळात वर्णव्यवस्था जन्मावर आधारित बनली आणि ती अत्यंत कठोर झाली. आता व्यक्तीचा वर्ण तिच्या जन्मावरून निश्चित होऊ लागला आणि तो बदलणे जवळजवळ अशक्य झाले.
  • ब्राह्मणांचे वर्चस्व: यज्ञविधी आणि धार्मिक कर्मकांड वाढल्याने ब्राह्मणांचे वर्चस्व समाजात खूप वाढले. ते समाजातील सर्वात उच्च स्थानावर (सर्वोच्च वर्ण) मानले जाऊ लागले. त्यांना अनेक विशेष अधिकार मिळाले आणि त्यांचा समाजातील स्थान सर्वमान्य झाले.
  • क्षत्रियांची सत्ता: क्षत्रिय वर्ग हा राजा बनला आणि त्याचे राजकीय अधिकार वाढले. ते समाजाचे रक्षणकर्ता आणि शासक बनले.
  • वैश्यांची आर्थिक भूमिका: वैश्य वर्ग शेती आणि व्यापारामुळे आर्थिकदृष्ट्या महत्त्वाचा असला तरी त्यांचा सामाजिक दर्जा ब्राह्मण आणि क्षत्रियांपेक्षा खालचा झाला. त्यांना कर देणारा वर्ग मानले जाऊ लागले.
  • शूद्रांचे स्थान: शूद्र वर्णाचा दर्जा समाजात मोठ्या प्रमाणात खालावला. त्यांना ‘द्विज’ (दुसरा जन्म, म्हणजेच उपनयन संस्काराचा अधिकार) मानले जात नव्हते. त्यांना अनेक सामाजिक आणि धार्मिक अधिकारांपासून वंचित ठेवले गेले. त्यांना वेदाध्ययन आणि यज्ञविधी करण्यास बंदी घालण्यात आली, आणि ते मुख्यत्वे इतर तीन वर्णांची सेवा करणारे बनले. ही व्यवस्था कठोर आणि सामाजिक गतिशीलता नसलेली बनली.
• स्त्रियांचे स्थान: ऋग्वैदिक काळाच्या तुलनेत स्त्रियांचे स्थान या काळात खूप खालावले. त्यांना सार्वजनिक सभांमध्ये भाग घेण्यास मनाई करण्यात आली, आणि त्यांचे शिक्षणही मर्यादित झाले. अनेक धार्मिक विधींमध्ये त्यांना पुरुषांच्या बरोबरीने भाग घेण्यापासून वंचित ठेवले गेले. बालविवाहाचे (मुलींचे लहान वयात लग्न करणे) आणि सतीप्रथेचे (पतीच्या निधनानंतर पत्नीने स्वतःला जाळून घेणे) बीज या काळात दिसू लागले, जरी त्या पूर्णपणे रूढ झाल्या नव्हत्या. पुरुषांना अनेक स्त्रियांसोबत विवाह करण्याची मुभा होती.
• राज्यव्यवस्था: या काळात राज्याचे स्वरूप अधिक स्पष्ट आणि विकसित झाले. ‘जन’ या जमातीचे रूपांतर जनपदे (मोठी प्रादेशिक राज्ये) आणि नंतर महाजनपदे (मोठी साम्राज्ये) मध्ये झाले. कुरु, पांचाल, विदेह, कोशल यांसारखी शक्तिशाली राज्ये उदयास आली, ज्यांचा उल्लेख ब्राह्मण ग्रंथांमध्ये आढळतो.
  • राजाचे अधिकार: राजाचे अधिकार वाढले आणि तो अधिक शक्तिशाली बनला. त्याला सार्वभौम मानले जाऊ लागले. राजेशाही वंशपरंपरागत बनली.
  • मोठ्या यज्ञांचे महत्त्व आणि उद्देश: राजा स्वतःचे वर्चस्व सिद्ध करण्यासाठी, साम्राज्याचा विस्तार करण्यासाठी आणि आपल्या दैवी अधिकारांवर शिक्कामोर्तब करण्यासाठी मोठे आणि खर्चिक यज्ञ करत असे.
    • राजसूय यज्ञ (Royal Consecration Ceremony): राजाच्या राज्याभिषेकाचा हा एक महत्त्वाचा यज्ञ होता. तो राजाला ‘दैवी शक्ती’ प्रदान करतो असे मानले जाई आणि त्यामुळे राजाला देवत्व प्राप्त होते, अशी कल्पना होती. यातून राजाचे सर्वोच्च स्थान समाजात प्रस्थापित केले जाई.
    • अश्वमेध यज्ञ (Horse Sacrifice): हा यज्ञ साम्राज्याच्या विस्तारासाठी आणि सार्वभौमत्व सिद्ध करण्यासाठी केला जाई. यात एक घोडा सोडून दिला जाई आणि तो ज्या प्रदेशातून जाईल, तो प्रदेश त्या राजाच्या साम्राज्याचा भाग मानला जाई. जर कोणी घोड्याला थांबवले, तर युद्ध केले जाई. हा यज्ञ राजाचे सामर्थ्य आणि विजय दर्शवत असे.
    • वाजपेय यज्ञ (Drink of Strength/Chariot Race): हा यज्ञ राजाचे सामर्थ्य, पराक्रम आणि समाजातील उच्च स्थान दर्शवण्यासाठी केला जाई. यात राजाच्या रथाची शर्यत लावली जाई आणि राजा नेहमी जिंकतो, असे मानले जाई, जे त्याच्या विजयाचे प्रतीक होते.
  • प्रशासकीय यंत्रणा: राज्याच्या कारभारासाठी पुरोहित (मुख्य सल्लागार), सेनापती (लष्कराचा प्रमुख), ग्रामणी (गावाचा प्रमुख), आणि इतर अधिकारी (उदा. संग्रहित्री – कोषाध्यक्ष, भागदुघ – कर गोळा करणारा) अशी एक स्पष्ट प्रशासकीय यंत्रणा विकसित झाली.

अर्थव्यवस्था

उत्तर वैदिक काळात अर्थव्यवस्थेचे स्वरूप बदलले आणि शेती प्रमुख व्यवसाय बनली.

• प्रमुख व्यवसाय: शेती हा आता प्रमुख व्यवसाय बनला. आर्यांच्या गंगा-यमुना दोआब प्रदेशातील विस्तारामुळे सुपीक जमीन उपलब्ध झाली, ज्यामुळे शेतीत वाढ झाली.
• लोहयुग आणि त्याचे परिणाम: या काळात लोखंडाचा (Iron) वापर मोठ्या प्रमाणावर सुरू झाला (इ.स.पूर्व १००० च्या सुमारास). लोखंडी अवजारे (उदा. नांगर), कुऱ्हाडी आणि इतर साधने तयार झाल्याने शेतीत क्रांती झाली. यामुळे दाट जंगले तोडून नवीन शेती योग्य जमीन उपलब्ध करणे शक्य झाले, ज्यामुळे अन्न उत्पादन मोठ्या प्रमाणात वाढले. लोखंडामुळे शस्त्रास्त्रांच्या निर्मितीतही सुधारणा झाली, ज्यामुळे युद्धे अधिक प्रभावी झाली.
• उद्योगधंदे: धातुकाम (लोह, तांबे, कांस्य), विणकाम, कुंभारकाम, लाकूडकाम यांसारख्या अनेक उद्योगांचा विकास झाला. कारागिरांच्या श्रेणी (guilds) उदयास आल्या, ज्यामुळे विशिष्ट व्यवसायातील लोकांचे संघटन झाले.
• व्यापार: व्यापार वाढला. अंतर्गत (आंतरराज्यीय) आणि काही प्रमाणात बाह्य व्यापारही सुरू झाला, ज्यामुळे दूरच्या प्रदेशांशी संबंध वाढले.
• चलन आणि आर्थिक संज्ञा: या काळात नाण्यांचा वापर सुरू झाला, ज्यामुळे वस्तुविनिमयाची जागा घेतली गेली आणि व्यापार सुलभ झाला.
  • “शतमान”: हा सोन्याचा एक महत्त्वाचा नाणे प्रकार किंवा वजनाचे एकक होते.
  • “कृष्णल”: हे सोन्याचे किंवा चांदीचे लहान वजनमान किंवा नाणे होते. हे दोन्ही शब्द उत्तर वैदिक काळातील आर्थिक व्यवहारांमध्ये वापरले जात होते.

धर्म

उत्तर वैदिक काळात धार्मिक संकल्पनांमध्ये मोठे बदल झाले आणि यज्ञ-कर्मकांडाला अधिक महत्त्व प्राप्त झाले.

• देवता आणि त्यांचे स्वरूप: ऋग्वैदिक काळातील इंद्र आणि अग्नीचे महत्त्व कमी झाले, तर नवीन देवतांचा उदय झाला आणि त्यांना अधिक महत्त्व प्राप्त झाले.
  • प्रजापती: सृष्टीचा निर्माता (नंतर ब्रह्मा) म्हणून महत्त्वपूर्ण देव बनला.
  • विष्णू: विश्वाचा पालक आणि रक्षक देव म्हणून उदयास आला.
  • रुद्र/शिव: संहारक देव म्हणून पूजला जाऊ लागला.
• ब्राह्मणांचे वर्चस्व आणि जटिल यज्ञ: यज्ञविधी अधिक जटिल, विस्तृत आणि खर्चिक बनले. यामुळे यज्ञ पार पाडण्यासाठी ब्राह्मणांचे वर्चस्व खूप वाढले, कारण केवळ तेच हे जटिल विधी करू शकत होते. सामान्य लोकांसाठी हे विधी करणे कठीण झाले आणि ते ब्राह्मणांवर अवलंबून राहिले.
• मूर्तिपूजेचे बीज: या काळात मूर्तिपूजेचे बीज रोवले गेले, म्हणजेच देवतांना विशिष्ट आकारात किंवा प्रतीकांच्या रूपात पूजण्याची कल्पना सुरू झाली, जरी ती अजून पूर्णपणे रूढ झाली नव्हती.
• तात्त्विक विकास (उपनिषदे) आणि प्रमुख संकल्पना: एकीकडे यज्ञ-कर्मकांड वाढले, तर दुसरीकडे उपनिषदांमधून गहन तात्त्विक विचार विकसित झाले. याने धर्म केवळ कर्मकांडापुरता मर्यादित न राहता, तात्त्विक चिंतनाचाही विषय बनला. उपनिषदांमधील प्रमुख तात्त्विक संकल्पना:
  • आत्मा-ब्रह्म समत्व (Atman-Brahman Identity): ही उपनिषदांतील सर्वात मूलभूत संकल्पना आहे. यात असे मानले जाते की व्यक्तीचा वैयक्तिक आत्मा (Atman) आणि संपूर्ण विश्वाचा आत्मा किंवा परम सत्य (Brahman) हे एकच आहेत. या ज्ञानाने मोक्ष प्राप्त होतो असे म्हटले आहे.
  • मोक्ष (Liberation/Salvation): जन्म-मृत्यूच्या सततच्या चक्रातून (संसार) मुक्ती मिळवणे म्हणजे मोक्ष. हे अंतिम ध्येय मानले गेले.
  • कर्मसिद्धांत (Law of Karma): प्रत्येक व्यक्तीने केलेल्या कर्माचे (चांगले किंवा वाईट) फळ त्याला याच जीवनात किंवा पुढील जन्मात मिळते. चांगल्या कर्मामुळे चांगला जन्म, तर वाईट कर्मामुळे वाईट जन्म मिळतो, असे यात सांगितले आहे.
  • ज्ञानमार्ग (Path of Knowledge): उपनिषदांनी कर्मकांडापेक्षा ज्ञानाला (विशेषतः आत्मज्ञान आणि ब्रह्मज्ञान) अधिक महत्त्व दिले. हे ज्ञानच मोक्षाचा मार्ग आहे असे प्रतिपादन केले.

४. ऋग्वैदिक व उत्तर वैदिक काल यांची विस्तृत तुलना

या दोन कालखंडांतील बदलांची स्पष्टता अधिक चांगल्या प्रकारे समजून घेण्यासाठी त्यांची तुलना खालीलप्रमाणे करता येईल:

सारांश

वैदिक काळ हा भारतीय संस्कृतीच्या विकासातील एक मूलभूत आणि परिवर्तनशील टप्पा आहे. ऋग्वैदिक काल हा एका साध्या, नैसर्गिक आणि तुलनेने समतावादी समाजाचे प्रतीक होता, जिथे सामुदायिक भावना अधिक प्रभावी होती. याउलट, उत्तर वैदिक कालात समाजाची रचना अधिक जटिल झाली, वर्णव्यवस्था कठोर झाली, आणि राजेशाही अधिक शक्तिशाली बनली.

या बदलांमुळेच पुढे जाऊन इ.स.पूर्व ६ व्या शतकात बौद्ध धर्म आणि जैन धर्म यांसारख्या नवीन धार्मिक चळवळी उदयास आल्या, ज्यांनी कर्मकांड आणि वर्णव्यवस्थेच्या विरोधात आवाज उठवला. याच काळात १६ महाजनपदांचा उदय झाला, ज्यामुळे भारतातील पहिल्या मोठ्या राज्यांची स्थापना झाली. अशा प्रकारे, वैदिक काळाने भारताच्या धार्मिक, सामाजिक, आर्थिक आणि राजकीय जीवनाचा पाया रचला, ज्यावर नंतरच्या सर्व घडामोडी अवलंबून होत्या.

MPSC साठी महत्त्वाची पुस्तके (वैदिक काल)

1. प्राचीन भारताचा इतिहास – प्रा. आर. एस. शर्मा
2. महाराष्ट्राचा प्राचीन इतिहास – रंजन कोळंबे
3. भारताचा प्राचीन इतिहास – जे. एल. मेहता आणि सरिता मेहता
4. महाराष्ट्र राज्य पाठ्यपुस्तके – इयत्ता ६ वी ते १२ वी
5. प्राचीन भारताचा इतिहास – डॉ. एस. एस. गाठळ

Also Read –

MPSC/UPSC साठी उत्तर आणि निबंध लेखन: संपूर्ण मार्गदर्शन

MPSC / UPSC मुलाखत तयारी : संभाव्य प्रश्न, टिप्स आणि मानसिक तयारीसाठी – 7 महत्वपूर्ण पॉइंट्स

सिंधू संस्कृती : MPSC/UPSC मागील वर्षांचे प्रश्न आणि उत्तरे

MPSC History Notes Lesson 1 – सिंधू संस्कृती: प्रमुख स्थळे, त्यांची वैशिष्ट्ये, नगररचना, सामाजिक-आर्थिक जीवन

For Latest MPSC UPSC Updates visit –

https://upsconline.nic.in

https://mpsc.gov.in/home