MPSC/UPSC साठी उत्तर आणि निबंध लेखन: संपूर्ण मार्गदर्शन

स्पर्धा परीक्षांमध्ये (विशेषतः MPSC व UPSC) यशस्वी होण्यासाठी फक्त माहिती असणे पुरेसे नसते, तर त्या माहितीचे प्रभावी उत्तर लेखन आणि निबंध लेखन ही कौशल्ये आत्मसात करणे तितकेच महत्त्वाचे असते. अनेक विद्यार्थ्यांकडे भरपूर माहिती असते, परंतु ती योग्य रीतीने उत्तरात किंवा निबंधात मांडता न आल्यामुळे अपेक्षित गुण मिळत नाहीत.

या ब्लॉग पोस्टमध्ये आपण उत्तर लेखन आणि निबंध लेखनाचे महत्त्व, आवश्यक तंत्रे, वाचनाचे महत्त्व, आणि काही उपयुक्त टिप्स सविस्तरपणे पाहणार आहोत.

उत्तर लेखनाचे महत्त्व आणि स्वरूप

MPSC आणि UPSC मुख्य परीक्षेमध्ये उत्तर लेखन हा सर्वात निर्णायक घटक असतो. केवळ माहितीवर आधारित लेखन न करता, विश्लेषणात्मक, संतुलित आणि मुद्देसूद लेखन करणे आवश्यक आहे. मुख्य परीक्षेतील प्रत्येक प्रश्नासाठी विशिष्ट शब्द मर्यादा (Word Limit) आणि गुण (Marks) निश्चित केलेले असतात, ज्यांचे पालन करणे अनिवार्य आहे.

उत्कृष्ट उत्तर लेखनासाठी महत्त्वाचे मुद्दे:

• प्रश्न नीट समजून घ्या:
  • सर्वप्रथम प्रश्न काळजीपूर्वक वाचा. प्रश्नातील “समजावून सांगा”, “समीक्षा करा”, “विश्लेषण करा”, “चिकित्सा करा”, “चर्चा करा”, “विवेचन करा”, “टीकात्मक परीक्षण करा” यांसारखी क्रियापदे प्रश्नाची नेमकी दिशा ठरवतात. या क्रियापदांनुसार उत्तराची मांडणी बदलते.
  • प्रश्नात काय विचारले आहे, यावर लक्ष केंद्रित करा. केवळ माहिती न लिहिता, प्रश्नाची मागणी पूर्ण करणारे उत्तर देणे महत्त्वाचे आहे.
• संरचना (Structure) महत्त्वाची:
  • प्रस्तावना (Introduction) (सुमारे १०-१५% शब्द मर्यादा): प्रश्नाच्या पार्श्वभूमीची थोडक्यात ओळख करून द्या. ही आकर्षक आणि वाचकाला पुढे वाचण्यास प्रवृत्त करणारी असावी. यात प्रश्नाचे महत्त्व, सध्याची प्रासंगिकता किंवा एक संक्षिप्त ऐतिहासिक संदर्भ दिला जाऊ शकतो.
  • मुख्य भाग (Body) (सुमारे ७०-७५% शब्द मर्यादा): येथे तुमचे मुद्देसूद विश्लेषण असावे. यात आकडेवारी, उदाहरणे, घटनात्मक तरतुदी, शासकीय योजना, समित्यांचे अहवाल आणि अभ्यासक्रमाशी संबंधित संदर्भ यांचा समावेश करा. प्रत्येक मुद्दा स्पष्ट आणि संक्षिप्त असावा. मुद्द्यांची क्रमवारी तर्कसंगत असावी.
  • निष्कर्ष (Conclusion) (सुमारे १०-१५% शब्द मर्यादा): उत्तराचा संक्षिप्त, सकारात्मक आणि सुसंगत समारोप करा. यात भविष्यातील दृष्टिकोन, योग्य उपाययोजना, सरकारचे प्रयत्न किंवा एक आशावादी संदेश दिला जाऊ शकतो.
• मुद्देसूद आणि स्पष्ट लेखन:
  • लांबलचक परिच्छेदांऐवजी बुलेट्स (•) किंवा उपमुद्द्यांमध्ये (१. अ), (१. ब) लेखन केल्यास उत्तर अधिक सुबोध आणि आकर्षक दिसते. यामुळे तपासणाऱ्याला मुद्दे सहज समजतात.
  • मुद्द्यांची क्रमवारी – महत्त्वा क्रमानुसार किंवा तार्किकदृष्ट्या मांडणी करा. ज्यामुळे उत्तराला एक नैसर्गिक ओघ येतो.
• समकालीन संदर्भ आणि उदाहरणे:
  • सद्य घडामोडींची उदाहरणे दिल्यास उत्तर अधिक वजनदार आणि अभ्यासपूर्ण वाटते.
  • शासकीय योजना, घटनात्मक तरतुदी (उदा. कलम), विविध आयोग किंवा समित्यांचे अहवाल (उदा. नीती आयोग अहवाल, वित्त आयोग शिफारशी) यांचा योग्य ठिकाणी उपयोग करा. यामुळे तुमच्या उत्तराला अधिक प्रामाणिकता येते.
• अक्षरलेखन आणि पृष्ठरचना (Presentation):
  • अक्षर सुंदर असण्यापेक्षा वाचण्यायोग्य असणे अधिक महत्त्वाचे आहे. स्पष्टता आणि नीटनेटकेपणा ठेवा. अक्षर वाचता येत नसल्यास चांगले मुद्दे असूनही गुण गमावण्याची शक्यता असते.
  • उत्तर स्पष्ट विभागांमध्ये मांडावे, ज्यामुळे तपासणाऱ्याला ते सहज वाचता येईल. मार्जिन आणि योग्य स्पेसिंग ठेवा. प्रत्येक प्रश्नासाठी नवीन पानापासून सुरुवात करणे शक्य असल्यास उपयुक्त ठरते.

MPSC / UPSC उत्तर लेखनासाठी शब्द मर्यादा आणि गुणांकन :

टीप: वरील शब्द मर्यादा आणि गुण अंदाजित असून, परीक्षेनुसार आणि प्रत्येक वर्षाच्या नियमांनुसार बदलू शकतात. प्रश्नपत्रिकेतील सूचना काळजीपूर्वक वाचाव्यात.

मागील वर्षातील काही नमुना प्रश्न :

UPSC Mains (सामान्य अध्ययन):

• UPSC GS Paper-II (2023): “‘सामर्थ्य व अधिकाराच्या केंद्रीकरणामुळे’ राज्यांच्या कार्यक्षमतेत कशी घट होते?” (१५० शब्द)
• UPSC GS Paper-III (2022): “भारतातील ‘अन्न प्रक्रिया उद्योगा’च्या वाढीला मुख्य अडथळे कोणते आहेत? या उद्योगाला चालना देण्यासाठी सरकारने कोणती पावले उचलली आहेत?” (२५० शब्द)
• UPSC GS Paper-I (2021): “प्राचीन भारतीय मंदिरे आणि त्यांच्या स्थापत्य शैलींच्या विकासाचे विश्लेषण करा.” (१५० शब्द)

MPSC Mains (सामान्य अध्ययन):

• MPSC GS Paper-II (2023): “राज्यपालांच्या विवेकाधीन अधिकारांवर चर्चा करा आणि सध्याच्या राजकारणात त्यांची भूमिका स्पष्ट करा.” (१५० शब्द)
• MPSC GS Paper-III (2022): “महाराष्ट्रातील सूक्ष्म, लघु आणि मध्यम उद्योगांना (MSMEs) भेडसावणाऱ्या प्रमुख समस्या कोणत्या आहेत? त्यांच्या विकासासाठी उपाययोजना सुचवा.” (२०० शब्द)
• MPSC GS Paper-IV (2021): “भारतातील प्रशासकीय सुधारणांची गरज स्पष्ट करा आणि त्यासाठी आवश्यक उपाययोजना सुचवा.” (१५० शब्द)

निबंध लेखन मार्गदर्शन

UPSC किंवा MPSC च्या मुख्य परीक्षेत निबंध लेखन ही एक स्वतंत्र प्रश्नपत्रिका असते, जी तुमच्या विचारशक्तीचा, विश्लेषण क्षमतेचा आणि मांडणी कौशल्याचा कस पाहते. निबंधातून उमेदवाराची विषयाची सखोल समज, विविध पैलूंचा विचार करण्याची क्षमता आणि प्रभावीपणे आपले विचार मांडण्याचे कौशल्य दिसून येते.

उत्तम निबंधासाठी मार्गदर्शक तत्त्वे:

• योग्य विषयाची निवड:
  • निबंधाचे विषय सामाजिक, राजकीय, आर्थिक, तंत्रज्ञान, पर्यावरण, नैतिकता, तत्त्वज्ञान अशा विविध क्षेत्रातील असतात.
  • ज्या विषयावर तुमच्याकडे पुरेसा विचार आणि माहिती आहे, त्याच विषयाची निवड करा. तुम्ही ज्या विषयावर सहज आणि प्रभावीपणे लिहू शकता, तो विषय निवडा. निवड करण्यापूर्वी प्रत्येक विषयावर किमान ५-१० मिनिटे विचार करून रूपरेषा (Outline) तयार करण्याचा प्रयत्न करा.
• संरचना (Structure) आणि ओघवतेपणा:
  • प्रस्तावना (Introduction) (सुमारे १००-१५० शब्द): वाचकाला विचारप्रवृत्त करणारी आणि रंजक सुरुवात असावी. एखाद्या उद्धरणाने, कवितेच्या ओळीने, उदाहरणाने किंवा घटनेने तुम्ही सुरुवात करू शकता. यात निबंधाचा मुख्य विषय आणि त्याची थोडक्यात पार्श्वभूमी स्पष्ट करावी.
  • मुख्य भाग (Body) (सुमारे ७००-८०० शब्द): यात निबंधाच्या विविध पैलूंवर सखोल चर्चा करा. ऐतिहासिक, सामाजिक, आर्थिक, राजकीय, नैतिक, वैज्ञानिक, सांस्कृतिक, पर्यावरणीय आणि तांत्रिक दृष्टिकोन यांसारख्या विविध आयामांतून विषयाचे विश्लेषण करा. प्रत्येक परिच्छेद मागील परिच्छेशी सुसंगत असावा आणि एका वेळी एकच विचार मांडावा. प्रत्येक परिच्छेद नवीन मुद्द्याला समर्पित असावा.
  • निष्कर्ष (Conclusion) (सुमारे १००-१५० शब्द): आशावादी, समाधानकारक आणि विचारपूर्ण निष्कर्ष लिहा. तो वाचकाला सकारात्मक संदेश देणारा असावा आणि भविष्यातील शक्यतांवर, आव्हानांवर किंवा उपाययोजनांवर भाष्य करणारा असावा. निबंधाचा उद्देश आणि मध्यवर्ती कल्पना येथे पुन्हा एकदा अधोरेखित केली पाहिजे.
• समतोल आणि संतुलन:
  • निबंध एकाच बाजूने न लिहिता, विषयाचे दोनही बाजूने (फायदे आणि तोटे, सकारात्मक आणि नकारात्मक पैलू) विश्लेषण करा. यामुळे तुमच्या विचारांमध्ये परिपक्वता आणि समतोल दिसून येतो.
  • तुमची शैली तटस्थ आणि समजूतदार असावी. कोणत्याही टोकाची भूमिका घेऊ नका किंवा पूर्वग्रहदूषित विचार मांडू नका.
• सुसंगतता (Coherence) आणि प्रवाह:
  • निबंधातील परिच्छेद एकमेकांशी सुसंगत असले पाहिजेत. प्रत्येक परिच्छेद मागील परिच्छेशी तार्किकदृष्ट्या जोडलेला असावा.
  • मुद्द्यांत अचानक उडी न मारता, नैसर्गिक प्रवाह ठेवा. कल्पनांची मांडणी तार्किक क्रमाने करा. संक्रमण शब्द (उदा. ‘तथापि’, ‘याव्यतिरिक्त’, ‘परिणामी’) वापरून परिच्छेदांना जोडा.
• भाषा आणि शैली:
  • तुमची भाषा ओघवती, शुद्ध आणि मराठी व्याकरणदृष्ट्या योग्य असावी. वाक्यरचना स्पष्ट आणि अर्थपूर्ण असावी.
  • अवघड शब्दांऐवजी सोपे, प्रभावी आणि योग्य शब्द वापरण्यावर भर द्या. भाषेमध्ये विविधता आणण्यासाठी म्हणी, वाक्प्रचार, सुवचने, अवतरणे यांचा वापर करू शकता, परंतु त्यांचा अतिरेक टाळा. भाषेचा सौंदर्यपूर्ण वापर महत्त्वाचा आहे.

निबंध लेखनासाठी शब्द मर्यादा आणि गुणांकन:

टीप: वरील शब्द मर्यादा आणि गुण अंदाजित असून, परीक्षेनुसार आणि प्रत्येक वर्षाच्या नियमांनुसार बदलू शकतात. प्रश्नपत्रिकेतील सूचना काळजीपूर्वक वाचाव्यात.

मागील वर्षातील काही नमुना प्रश्न (निबंध लेखनासाठी):

UPSC Mains (निबंध पेपर):

• UPSC Essay (2023): “शिक्षण म्हणजे समाज आणि व्यक्तीचे सक्षमीकरण.” (Education is what remains after one has forgotten what one has learned in school.)
• UPSC Essay (2022): “गरिबी हे न्यायाचे सर्वात वाईट रूप आहे.” (Poverty is the worst form of violence.)
• UPSC Essay (2021): “पुरुषसत्ताक समाजव्यवस्थेचा मानवी नातेसंबंधांवर होणारा परिणाम.”
• UPSC Essay (2020): “डिजिटल तंत्रज्ञान हे आर्थिक समता आणि समावेशकता आणण्यासाठी महत्त्वाचे आहे.” (Digital technology is a liberator from economic stagnation.)

MPSC Mains (निबंध पेपर):

• MPSC Essay (2023): “लोकशाहीत माध्यमांची भूमिका: आव्हाने आणि संधी.”
• MPSC Essay (2022): “पर्यावरण संरक्षण आणि विकासाचे संतुलन.”
• MPSC Essay (2021): “भारतातील ग्रामीण विकासापुढील आव्हाने आणि भविष्यातील दिशा.”
• MPSC Essay (2020): “विज्ञान आणि अध्यात्म: एक समन्वय.”

वाचनाचे महत्त्व: उत्तम लेखनाचा पाया

“चांगले वाचन केल्याशिवाय चांगले लेखन शक्य नाही.”

उत्तर लेखन आणि निबंध लेखनाचे कौशल्य आत्मसात करण्यासाठी वाचन (Reading) हा सर्वात मूलभूत आणि महत्त्वाचा आधारस्तंभ आहे. केवळ माहिती गोळा करणे नव्हे, तर ती माहिती कशा प्रकारे मांडली जाते, विविध विचारांची मांडणी कशी केली जाते, भाषाशैली कशी विकसित केली जाते, हे सर्व वाचनातूनच शिकता येते.

• माहितीचा स्रोत आणि सखोलता: नियमित वाचनाने तुम्हाला विविध विषयांवरील सखोल माहिती मिळते. चालू घडामोडी, ऐतिहासिक संदर्भ, सामाजिक समस्यांची मूळे, आर्थिक धोरणे, वैज्ञानिक प्रगती – या सर्व गोष्टींची अद्ययावत माहिती वर्तमानपत्रे, मासिके, पुस्तके यांतून मिळते. ही माहिती तुमच्या उत्तरांना आणि निबंधांना विश्लेषणात्मक खोली देते.
• विचारशक्तीचा विकास: वाचनामुळे तुमची विश्लेषणात्मक आणि चिकित्सक विचारशक्ती वाढते. विविध लेखकांचे दृष्टिकोन वाचल्याने तुम्ही एकाच विषयाचे अनेक पैलू समजू शकता. यामुळे तुमच्या विचारांमध्ये समतोल येतो आणि तुम्ही कोणतीही बाजू एकांगीपणे मांडत नाही.
• भाषा आणि शैली सुधारते: सतत वाचन केल्याने तुमची शब्दसंग्रह, व्याकरण आणि वाक्यरचना सुधारते. विविध लेखकांच्या शैलींचे निरीक्षण करून तुम्ही तुमची स्वतःची प्रभावी लेखनशैली विकसित करू शकता. चांगल्या लेखांची, संपादकीयांची भाषाशैली कशी असते, त्यांचे विचार कसे गुंफलेले असतात, हे वाचनातूनच कळते.
• नवीन कल्पना आणि दृष्टिकोन: वाचनातून तुम्हाला नवीन कल्पना आणि दृष्टिकोन मिळतात. एखाद्या विषयावर वेगळ्या पद्धतीने कसे विचार करायचे किंवा नवीन दृष्टिकोन कसे मांडायचे हे वाचनातून शिकता येते. निबंधासाठी आवश्यक असलेले मौलिक विचार वाचनातूनच निर्माण होतात.
• उत्तरांमध्ये वजनदारपणा: आकडेवारी, अहवाल, घटनात्मक तरतुदी, कायदेशीर बाबी, विविध तज्ञांची मते, उदाहरणे – या सर्वांची माहिती वाचनातून मिळते. ही माहिती तुमच्या उत्तरांमध्ये आणि निबंधांमध्ये प्रामाणिकपणा आणि वजनदारपणा आणते.

थोडक्यात, वाचल्याशिवाय तुम्हाला लिहिण्यासाठी आवश्यक असलेले ज्ञान, विचार आणि मांडणीचे कौशल्य मिळू शकत नाही. वाचन हे लेखनासाठी लागणाऱ्या कच्च्या मालासारखे आहे.

उत्तम निबंध लेखनासाठी शिफारस केलेली पुस्तके आणि वाचन साहित्य :

निबंध आणि उत्तर लेखनासाठी केवळ गाईड बुक्स वाचणे पुरेसे नाही. तुमचे विचार, भाषाशैली आणि विश्लेषण क्षमता विकसित करण्यासाठी खालील प्रकारचे साहित्य वाचणे अत्यंत उपयुक्त ठरेल:

१. वर्तमानपत्रे (Newspapers):

• लोकसत्ता (Loksatta): याचे संपादकीय (Editorials) आणि ‘दृष्टीक्षेपात’ (Outlook) सारखे लेख स्पर्धा परीक्षांसाठी अत्यंत महत्त्वाचे आहेत. यात विविध सामाजिक, राजकीय, आर्थिक विषयांवर सखोल विश्लेषण असते.
• महाराष्ट्र टाइम्स (Maharashtra Times): हे देखील संपादकीय आणि अन्य विचारांसाठी चांगले माध्यम आहे.
• द हिंदू (The Hindu) / इंडियन एक्सप्रेस (Indian Express): इंग्रजी माध्यमातील विद्यार्थ्यांसाठी किंवा भाषा सुधारण्यासाठी हे वर्तमानपत्रे उपयुक्त आहेत. त्यांची संपादकीये अनुवाद करून वाचल्यास राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय विषयांवर उत्कृष्ट दृष्टिकोन मिळतो.

२. मासिके आणि नियतकालिके (Magazines & Journals):

• योजना (Yojana) आणि कुरुक्षेत्र (Kurukshetra): ही भारत सरकारच्या प्रकाशन विभागाची मासिके आहेत. सामाजिक-आर्थिक विकास, ग्रामीण विकास, सरकारी योजना यावर यात सखोल माहिती असते. निबंधासाठी आणि सामान्य अध्ययनासाठी उत्कृष्ट संदर्भ देतात.
• लोकराज्य (Lokrajya): महाराष्ट्र शासनाचे मासिक, ज्यात राज्यस्तरीय योजना आणि घडामोडींची माहिती असते.
• चालू घडामोडी (Chalu Ghadamodi) मासिके: बाजारात उपलब्ध असलेली कोणतीही चांगली चालू घडामोडी मासिके नियमितपणे वाचावीत. उदा. अभिनव प्रकाशन, युनिक ॲकॅडमीची मासिके.

३. निबंधाची विशेष पुस्तके (Specific Essay Books):

मराठीमध्ये निबंध लेखनासाठी काही चांगली पुस्तके उपलब्ध आहेत, जी तुम्हाला निबंधाची रचना, विविध विषयांवरील माहिती आणि लेखनशैलीची कल्पना देतात:

• ७२ मराठी निबंध (K. Sagar Publication): विविध स्पर्धा परीक्षांसाठी उपयुक्त निबंधांचा संग्रह.
• निबंध लेखन (प्रा. विजयकुमार वेदपाठक, के. सागर प्रकाशन): निबंध लेखनाचे तंत्र आणि नमुना निबंध.
• निबंध मालिका: निवडक मराठी निबंध (डॉ. लीला गोविलकर): खास UPSC च्या ‘Essay’ पेपरकरिता रचना केलेला मराठीतील संदर्भ.

४. इतर महत्त्वपूर्ण वाचन:

• एनसीईआरटी (NCERT) आणि महाराष्ट्र राज्य पाठ्यपुस्तक मंडळाची पुस्तके: इतिहास, भूगोल, अर्थशास्त्र, समाजशास्त्र या विषयांची मूलभूत माहिती आणि संकल्पना स्पष्ट करण्यासाठी ही पुस्तके अत्यंत आवश्यक आहेत.
• महत्त्वाचे शासकीय अहवाल (Government Reports): उदा. आर्थिक सर्वेक्षण (Economic Survey), नीती आयोगाचे अहवाल, प्रशासकीय सुधारणा आयोगाचे अहवाल (ARC Reports). हे अहवाल तुमच्या उत्तरांना अधिकृतता देतात.
• इतर वाचन: महाराष्ट्राचा इतिहास, समाजसुधारक, मराठी साहित्य (काही निवडक कादंबऱ्या, आत्मचरित्रे, वैचारिक लेख) यांचा अभ्यास केल्यास भाषिक समृद्धी येते आणि वैचारिक मांडणीसाठी मदत होते.

या सर्व स्त्रोतांचे नियमित वाचन करून आणि त्यांचे विश्लेषण करून, तुम्ही तुमच्या उत्तर आणि निबंध लेखनाचे कौशल्य निश्चितपणे सुधारू शकता.

उपयुक्त टिप्स आणि सराव:

• दैनिक उत्तर लेखन सराव: दररोज किमान एक उत्तर लिहिण्याचा सराव करा. PYQs (Previous Year Questions) वर आधारित उत्तर लिहा आणि वेळेचे भान ठेवा.
• आदर्श उत्तरांचे विश्लेषण: यशस्वी उमेदवारांची उत्तरे आणि मॉडेल एसे (Model Essays) यांचा अभ्यास करा. त्यांची मांडणी, भाषाशैली आणि विचार करण्याची पद्धत समजून घ्या.
• मॉक टेस्ट्स आणि मूल्यांकन: नियमितपणे मॉक टेस्ट्स द्या आणि आपले उत्तर/निबंध शिक्षक किंवा अनुभवी मित्रांकडून तपासून घ्या. त्यांच्याकडून मिळणाऱ्या फीडबॅकवर (Feedback) काम करा आणि चुका सुधारण्याचा प्रयत्न करा.
• समकालीन उदाहरणे आणि आकडेवारी: महत्त्वाच्या समकालीन उदाहरणांची, शासकीय अहवालांची (उदा. आर्थिक सर्वेक्षण, NITI आयोग अहवाल), आंतरराष्ट्रीय निर्देशांकांची आणि आकडेवारीची एक स्वतंत्र नोंदवही (नोट्स) ठेवा. यामुळे उत्तरात किंवा निबंधात नेमकेपणा येतो आणि ते अधिक प्रभावी बनते.
• निबंधांचा सराव: मुख्य परीक्षेपूर्वी किमान २५-३० निबंध लिहून तयार ठेवा. यामुळे वेळेचे नियोजन, विविध विषयांवर लेखन करण्याची सवय लागेल आणि आत्मविश्वासात वाढ होईल.
• माइंड मॅपिंग (Mind Mapping): उत्तर किंवा निबंध लिहिण्यापूर्वी, विषयाशी संबंधित सर्व मुद्दे, उपमुद्दे, उदाहरणे, आकडेवारी यांची माइंड मॅपिंग करून एक कच्ची रूपरेषा तयार करा. यामुळे आपले विचार सुसंगत राहतील आणि कोणतेही महत्त्वाचे मुद्दे सुटणार नाहीत.

“लेखन ही एक कला आहे आणि ती सरावाने विकसित होते.”

माहितीच्या आधारे विचारशील आणि परिणामकारक उत्तर लेखन/निबंध लेखन केल्यास स्पर्धा परीक्षेत यश नक्की आहे. आत्मविश्वास, नियमित सराव आणि सकारात्मक दृष्टिकोन – हेच तीन मंत्र नेहमी लक्षात ठेवा. तुमच्या मेहनतीला योग्य दिशा मिळाल्यास यशापर्यंत पोहोचणे निश्चित आहे!

तुम्हाला हा लेख कसा वाटला आणि या संदर्भात तुमचे काही प्रश्न किंवा सूचना असल्यास, खाली कमेंटमध्ये नक्की लिहा!

जर हा लेख उपयोगी वाटला असेल, तर नक्की शेअर करा.

Also Read-

MPSC / UPSC मुलाखत तयारी : संभाव्य प्रश्न, टिप्स आणि मानसिक तयारीसाठी – 7 महत्वपूर्ण पॉइंट्स

स्पर्धा परीक्षा? अभ्यासाचं ‘हे’ नियोजन करेल तुम्हाला यशस्वी! Competitive Exams Study Plan – Will Make You Successful! 100%

MPSC History Syllabus – MPSC इतिहास अभ्यासक्रम : MPSC Prelims आणि Mains मध्ये 100% गुण मिळवण्याचा ‘मास्टरप्लॅन’

सिंधू संस्कृती : MPSC/UPSC मागील वर्षांचे प्रश्न आणि उत्तरे

For Latest MPSC / UPSC Updates Visit –

https://mpsc.gov.in/home

https://upsconline.nic.in