MPSC / UPSC मुलाखत तयारी : संभाव्य प्रश्न, टिप्स आणि मानसिक तयारीसाठी – 7 महत्वपूर्ण पॉइंट्स

MPSC, UPSC आणि इतर विविध सरकारी भरतीसाठीची मुलाखत हा प्रत्येक उमेदवारासाठी एक निर्णायक टप्पा असतो. प्रिलिम्स आणि मेन्स परीक्षेच्या यशानंतर ही मुलाखतच तुम्हाला अधिकारी बनवते की नाही, हे ठरवते. त्यामुळे मुलाखतीची तयारी ही गंभीरपणे, नियोजनपूर्वक आणि आत्मपरीक्षण करत केली पाहिजे. मुलाखत फक्त तुमच्या ज्ञानाची चाचणी नसते, तर तुमच्या व्यक्तिमत्त्वाची, दृष्टिकोनाची आणि प्रशासकीय क्षमतेची खरी परीक्षा असते.

या लेखात आपण पाहूया:

१. मुलाखतीची तयारी कशी करावी?

मुलाखत म्हणजे केवळ तुमच्या ज्ञानाची चाचणी नसते, तर तुमच्या व्यक्तिमत्त्वाची आणि प्रशासकीय दृष्टिकोनाची पडताळणी असते. यासाठी खालील मुद्द्यांवर लक्ष केंद्रित करा:

स्वतःची माहिती – DAF वरून तयारी

DAF (Detailed Application Form) म्हणजे तुमच्याबद्दलचा आरसाच! UPSC मध्ये हा फॉर्म खूपच महत्त्वाचा असतो, पण MPSC मध्ये देखील तुम्ही भरलेली माहिती तितकीच महत्त्वाची असते. यात तुम्ही लिहिलेल्या प्रत्येक गोष्टीचा खोलवर अभ्यास करा – तुमचं शिक्षण (विषय, प्रकल्प, पदवी), आवडती पुस्तके, खेळ, छंद (ते का निवडले, त्यातून काय शिकलात), निबंध, प्रोजेक्ट्स, स्थानिक प्रश्न, गाव, जिल्हा, कौटुंबिक पार्श्वभूमी आणि अगदी तुमच्या नावाचा अर्थही! तुमच्या DAF मधील प्रत्येक माहितीवर आधारित प्रश्न विचारले जाऊ शकतात.

MPSC / UPSC मुलाखत तयारी : संभाव्य प्रश्न –

• “तुमच्या गावातील प्रमुख समस्या कोणत्या आहेत आणि त्यावर प्रशासकीय अधिकारी म्हणून तुम्ही काय उपाय सुचवाल?”
• “तुमच्या अभियांत्रिकी (किंवा तुमच्या विशिष्ट शाखेचा) अभ्यासक्रमाचा प्रशासनात कसा उपयोग करता येईल?”
• “तुमचा आवडता छंद (उदा. वाचन) तुम्हाला प्रशासकीय सेवेत कसा उपयुक्त ठरू शकतो?”
• “तुम्ही तुमच्या पदवीनंतर लगेच नोकरी का केली नाही? स्पर्धा परीक्षेची तयारी करण्याचा निर्णय कधी आणि का घेतला?”
• “तुमच्या नावाचा अर्थ काय आहे आणि त्या अर्थानुसार तुम्ही स्वतःला कसे सिद्ध कराल?”

चालू घडामोडी (Current Affairs)

मुलाखतीला येणारे सदस्य हे अनुभवसंपन्न अधिकारी आणि शिक्षणतज्ज्ञ असतात. त्यांना उमेदवार जागरूक आणि अपडेटेड आहे की नाही, याची खात्री करून घ्यायची असते. राष्ट्रीय, आंतरराष्ट्रीय आणि विशेषतः राज्याच्या महत्त्वाच्या घडामोडींवर तुमची स्पष्ट मते असणे आवश्यक आहे. केवळ माहिती असणे पुरेसे नाही, तर त्यावर तुमचं विश्लेषण आणि प्रशासकीय दृष्टिकोन अपेक्षित असतो.

संभाव्य प्रश्न:

• “सध्याच्या केंद्र किंवा राज्य सरकारच्या महत्त्वाच्या योजना कोणत्या आहेत आणि त्यांचे फायदे-तोटे काय आहेत?”
• “AI (कृत्रिम बुद्धिमत्ता) चा प्रशासनातील वापर कसा असू शकतो आणि त्याचे नैतिक परिणाम काय आहेत?”
• “सध्या चर्चेत असलेल्या समान नागरी कायद्याबद्दल (Uniform Civil Code) तुमचे मत काय आहे?”
• “महाराष्ट्रातील (किंवा तुमच्या राज्याच्या) सध्याच्या कोणत्याही मोठ्या सामाजिक किंवा आर्थिक समस्येवर तुम्ही काय उपाय सुचवाल?”

पद आणि सेवेची माहिती

तुम्ही ज्या पदासाठी पात्र ठरला आहात, त्या सेवेचे स्वरूप, जबाबदाऱ्या, कार्यशैली आणि आव्हाने यांची सखोल माहिती असणे आवश्यक आहे. तुम्ही निवडलेल्या सेवेबद्दल तुम्हाला किती गांभीर्य आहे आणि तुमची त्याबद्दलची समज किती आहे, हे यातून दिसून येते.

संभाव्य प्रश्न:

• “DySP म्हणून रुजू झाल्यानंतर तुम्ही जिल्ह्यात कायदा आणि सुव्यवस्था राखण्यासाठी कोणते महत्त्वाचे बदल घडवून आणाल?”
• “तुम्ही Sales Tax Officer म्हणून काम करताना कोणत्या अडचणींना सामोरे जाऊ शकता आणि त्यावर कसे मात कराल? प्रामाणिकपणा आणि कार्यक्षमता यात संतुलन कसे साधाल?”
• “ग्रामविकास अधिकारी म्हणून ग्रामीण भागाच्या विकासासाठी तुमच्या मनात कोणत्या नवीन कल्पना आहेत?”
• “या विशिष्ट पदासाठी तुम्हीच योग्य उमेदवार का आहात, असे तुम्हाला वाटते?”

२. मुलाखतीत नेमके काय पाहिले जाते?

मुलाखत मंडळात बसलेले अधिकारी तुमच्याकडून काही विशिष्ट गुणांची अपेक्षा करतात. ते खालील बाबी तपासतात:

• आत्मविश्वास (Confidence): घाबरून न जाता, शांतपणे आणि ठामपणे उत्तरे द्या. तुमच्या बोलण्यात आत्मविश्वास दिसायला हवा, पण तो अति-आत्मविश्वास (Overconfidence) नसावा.
• स्पष्ट आणि सुबोध उत्तर: अनावश्यक विस्तार टाळा आणि थेट मुद्द्यावर बोला. तुमचे विचार मुद्देसूद आणि व्यवस्थित मांडलेले असावेत.
• इमानदारी आणि पारदर्शकता: तुम्हाला एखाद्या प्रश्नाचे उत्तर माहित नसल्यास, प्रामाणिकपणे “माहित नाही” असे सांगा. खोटे बोलणे किंवा बनावट माहिती देणे टाळा.
• समाजप्रती जाणीव: प्रशासनात रुजू होणारा अधिकारी म्हणून तुमचं सामाजिक भान, संवेदनशीलता आणि समाजाच्या समस्या सोडवण्याची इच्छा तपासली जाते.
• मूल्यव्यवस्था: नैतिकता, जबाबदारी, लोकसेवा, प्रामाणिकपणा आणि दबाव हाताळण्याची क्षमता याबद्दल तुमची जाणीव आणि भूमिका पाहिली जाते.
• सकारात्मक दृष्टिकोन: कोणत्याही परिस्थितीकडे तुम्ही सकारात्मकतेने कसे पाहता आणि अडचणींवर उपाय कसे शोधता, हे महत्त्वाचे आहे.
• श्रवण कौशल्य (Listening Skills): प्रश्न पूर्णपणे ऐकून घेतल्याशिवाय उत्तर देऊ नका. घाई करू नका.

३. संभाव्य प्रश्न आणि त्यासाठी विचार करायची दिशा

पुढे काही प्रश्न दिले आहेत जे तुम्हाला मुलाखतीची तयारी करताना दिशा देतील:

वैयक्तिक माहितीवर आधारित प्रश्न:

• “तुमच्या नावाचा अर्थ काय आहे आणि तुमच्या व्यक्तिमत्त्वाला तो कसा जुळतो?”
• “तुमच्या गावातील/जिल्ह्यातील (स्थानिक) कोणती समस्या तुम्हाला खूप त्रासदायक वाटते आणि तुम्ही त्यावर काय उपाय सुचवाल?”
• “तुम्ही शेवटचं कोणतं पुस्तक वाचलं आणि त्यातून तुम्हाला काय शिकायला मिळालं? ते तुमच्या प्रशासकीय भूमिकेला कसं जोडता येईल?”
• “तुमचे प्रेरणास्थान कोण आहे आणि का?”

शैक्षणिक पार्श्वभूमीवर आधारित प्रश्न:

• “तुमच्या पदवी अभ्यासक्रमानंतर (उदा. B.Sc. किंवा इंजिनिअरिंग) थेट प्रशासकीय सेवेत येण्याचा निर्णय का घेतला? तुमच्या विषयाचा प्रशासनात कसा उपयोग होतो?”
• “तुमच्या अभ्यासक्रमातील एखादा विषय जो तुम्हाला प्रशासनात खूप उपयुक्त वाटतो, तो कोणता आणि का?”
• “तुमच्या कॉलेजमधील (किंवा कामाच्या ठिकाणचा) सर्वात आव्हानात्मक प्रोजेक्ट कोणता होता आणि तुम्ही तो कसा हाताळला?”

परिस्थितीनिष्ठ प्रश्न (Situational Questions):

• “तुमच्या कार्यालयात भ्रष्टाचार होत असल्याचे तुमच्या निदर्शनास आले, तर तुम्ही काय कराल? तुमचा पहिला प्रतिसाद काय असेल आणि तुम्ही कोणती पाऊले उचलाल?”
• “नोकरी आणि नैतिकता यात संघर्ष निर्माण झाल्यास, तुमचा निर्णय काय असेल आणि तुम्ही कोणत्या मूल्यांना प्राधान्य द्याल?”
• “एखाद्या नैसर्गिक आपत्तीच्या वेळी (उदा. पूर), तुम्ही अधिकारी म्हणून तातडीने कोणती पाऊले उचलाल आणि तुमच्या टीमला कसे हाताळाल?”
• “एखादा महत्त्वपूर्ण निर्णय घेताना तुमच्यावर राजकीय दबाव आला, तर तुम्ही कसे वागाल?”

अभ्यासक्रम संबंधित प्रश्न:

• “आपत्कालीन व्यवस्थापन (Disaster Management) म्हणजे काय आणि नैसर्गिक आपत्तींच्या वेळी प्रशासकीय अधिकारी म्हणून तुमची भूमिका काय असेल?”
• “भारतीय राज्यघटनेत ‘मूलभूत कर्तव्यं’ का समाविष्ट केली आहेत आणि त्यांचे महत्त्व काय आहे? त्यांचा दैनंदिन प्रशासनात कसा उपयोग होतो?”
• “भारताच्या आर्थिक विकासासाठी कोणती आव्हाने आहेत आणि ती कशी सोडवता येतील?”

४. मुलाखत मंडळाबद्दल (Panel) काही महत्त्वाच्या गोष्टी

MPSC आणि UPSC दोन्ही आयोगांमध्ये मुलाखत मंडळात अनुभवी आणि प्रतिष्ठित व्यक्ती असतात.

• UPSC मुलाखत मंडळ: यामध्ये एक अध्यक्ष (Chairperson) आणि चार ते पाच सदस्य (Members) असतात. हे सदस्य निवृत्त सनदी अधिकारी (IAS, IPS, IFS), शिक्षणतज्ज्ञ, लष्करी अधिकारी किंवा इतर क्षेत्रातील तज्ञ व्यक्ती असू शकतात. त्यांचा अनुभव आणि विविध क्षेत्रातील त्यांची पार्श्वभूमी ही मुलाखतीला एक वेगळी खोली देते. ते तुमच्या व्यक्तिमत्त्वाच्या विविध पैलूंचे निरीक्षण करतात.
• MPSC मुलाखत मंडळ: MPSC मध्येही साधारणपणे असेच स्वरूप असते. आयोगाचे सदस्य किंवा बाहेरील अनुभवी अधिकारी आणि विषय तज्ञ या मंडळात असतात.

काय लक्षात ठेवावे:

• मुलाखत मंडळाच्या सदस्यांना त्यांच्या पदावरून आणि अनुभवावरून आदर द्या.
• प्रत्येक सदस्याशी बोलताना आई कॉन्टॅक्ट (Eye Contact) ठेवा. केवळ प्रश्न विचारणाऱ्या व्यक्तीकडे पाहून उत्तर देऊ नका.
• तुम्ही कोणत्या पॅनेलसमोर असाल, हे अगोदरच कळत नाही, त्यामुळे कोणत्याही विशिष्ट सदस्याबद्दलचा पूर्वग्रह (Assumption) टाळा. ते तुमच्या एकंदरीत व्यक्तिमत्त्वाची चाचणी घेत असतात.

५. मुलाखत कोणत्या पदांसाठी असते आणि पोस्टनुसार तयारी कशी करावी?

MPSC आणि UPSC मध्ये गट ‘अ’ (Group A) आणि गट ‘ब’ (Group B) च्या अनेक पदांसाठी मुलाखत घेतली जाते.

UPSC मध्ये पुढील पदांसाठी मुलाखत घेतली जाते:

• IAS (Indian Administrative Service): जिल्हा प्रशासन, धोरणनिर्मिती आणि अंमलबजावणी. इथे व्यापक दृष्टिकोन, निर्णय क्षमता आणि नेतृत्व गुण पाहिले जातात.
• IPS (Indian Police Service): कायदा आणि सुव्यवस्था, गुन्हेगारी नियंत्रण. इथे धैर्य, त्वरित निर्णय क्षमता, ताण हाताळण्याची क्षमता पाहिली जाते.
• IFS (Indian Foreign Service): परराष्ट्र संबंध, आंतरराष्ट्रीय धोरणे. इथे जागतिक घडामोडींचे ज्ञान, संवाद कौशल्ये, सांस्कृतिक समज पाहिली जाते.
• IRS (Indian Revenue Service): कर संकलन, आर्थिक धोरणे. इथे आर्थिक ज्ञान, सचोटी आणि विश्लेषणात्मक क्षमता पाहिली जाते.प्रत्येक पदासाठी आवश्यक गुण थोडे वेगळे असल्याने, तुमचे उत्तर त्या पदाच्या गरजांशी जुळवून घेणे (Tailor your answers) महत्त्वाचे आहे.

MPSC मध्ये पुढील पदांसाठी मुलाखत घेतली जाते:

• उपजिल्हाधिकारी (Deputy Collector): जिल्हा प्रशासनाचा महत्त्वाचा भाग, महसूल, कायदा-सुव्यवस्था.
• पोलीस उप अधीक्षक (DySP)/सहाय्यक पोलीस आयुक्त (ACP): पोलीस दलातील प्रमुख पद, गुन्हेगारी नियंत्रण, तपास.
• सहाय्यक राज्यकर आयुक्त (Assistant Commissioner of State Tax): राज्याच्या महसूल संकलनाशी संबंधित.
• गटविकास अधिकारी (BDO): ग्रामीण विकास योजनांची अंमलबजावणी.
• तहसीलदार/नायब तहसीलदार: महसूल आणि स्थानिक प्रशासनाची प्रमुख पदे.

पोस्टनुसार तयारीतील फरक:

तुम्ही निवडलेल्या पोस्टनुसार मुलाखतीचे स्वरूप पाहून तयारी करा.

• उदा. DySP पदासाठी: तुमच्या उत्तरांमध्ये नेतृत्व, त्वरित निर्णय, दबाव हाताळणे, कठोरता आणि कायद्याची अंमलबजावणी यावर अधिक भर द्या. “समाजात महिलांवरील गुन्हे वाढत आहेत, DySP म्हणून तुम्ही काय उपाययोजना कराल?” असे प्रश्न येऊ शकतात.
• उदा. उपजिल्हाधिकारी पदासाठी: इथे तुमच्या उत्तरांमध्ये समस्या सोडवण्याची क्षमता, धोरणांची अंमलबजावणी, समन्वय साधणे, सामाजिक भान आणि व्यापक दृष्टिकोन अपेक्षित असतो. “तुमच्या जिल्ह्यात दुष्काळ पडल्यास, तुम्ही प्रशासकीय अधिकारी म्हणून कोणती पाऊले उचलाल?” असे प्रश्न विचारले जाऊ शकतात.
• तुम्ही ज्या पदासाठी मुलाखत देत आहात, त्या पदाच्या मूळ जबाबदाऱ्या आणि आवश्यक गुण लक्षात घेऊन उत्तरे तयार करा.

६. MPSC/UPSC मुलाखतीसाठी खास टिप्स

तुमची मुलाखत यशस्वी होण्यासाठी या टिप्स लक्षात ठेवा:

स्वतःची ओळख प्रभावीपणे द्या: मुलाखतीच्या सुरुवातीला स्वतःची ओळख (Introduction) देण्यासाठी २ मिनिटांचा वेळ मिळतो. यामध्ये तुमचं शिक्षण, अनुभव, छंद आणि प्रशासकीय सेवेत येण्याची प्रेरणा यांचा समावेश असावा. याचा व्यवस्थित सराव करा. हे तुमची पहिली छाप असते.

आरशासमोर बसून सराव करा: बोलण्याचा ढंग, चेहऱ्यावरील हावभाव, देहबोली आणि आत्मविश्वास यासाठी आरशासमोर बसून सराव करा. यामुळे तुम्हाला तुमच्या चुका कळतील आणि त्या सुधारता येतील. बोलताना हातवारे कसे नियंत्रित करावेत, यावर लक्ष द्या.

Mock Interviews द्या: मित्र-मैत्रिणींसोबत किंवा कोचिंग क्लासमध्ये Mock Interview चा सराव करा. यामुळे प्रत्यक्ष मुलाखतीचा अनुभव मिळतो आणि भीती कमी होते. ताण न घेता, नैसर्गिकरित्या सराव करा. हे तुम्हाला आत्मविश्वासाने सामोरे जाण्यास मदत करेल.

प्रश्न समजून घ्या: प्रश्न नीट समजल्याशिवाय उत्तर देऊ नका. जर प्रश्न कळाला नसेल, तर नम्रपणे “Sorry Sir/Madam, can you please repeat the question?” असे विचारू शकता. घाईघाईने उत्तर देण्याऐवजी १-२ सेकंद विचार करा.

हसतमुखपणे संवाद साधा, पण अति नको: मुलाखतकारांशी संवाद साधताना चेहऱ्यावर स्मितहास्य ठेवा, पण ते कृत्रिम वाटू नये. सकारात्मक आणि नम्र देहबोली ठेवा.

योग्य देहबोली ठेवा: मुलाखतीदरम्यान हातपाय अनावश्यक हलवू नका, खांदे झुकवू नका. ताठ बसा आणि आत्मविश्वासपूर्ण पोझ ठेवा. तुमची देहबोली तुमच्या आत्मविश्वासाचे प्रतिबिंब असते. तुमचे हात मांडीवर ठेवा किंवा हलके एकमेकांवर ठेवा.

उत्तर माहित नसल्यास प्रामाणिक रहा: एखाद्या प्रश्नाचे उत्तर माहित नसल्यास, “माफ करा, सध्या त्या विषयाची मला सखोल माहिती नाही, पण मी त्याचा निश्चितच अभ्यास करू इच्छितो/इच्छिते.” असे प्रामाणिकपणे सांगा. उगाच थापा मारण्याचा प्रयत्न करू नका; ते लगेच ओळखले जाते.

७. मानसिक तयारी, फोबिया आणि पूर्वग्रह

मुलाखत केवळ ज्ञानाची नाही, तर मानसिक कणखरतेचीही परीक्षा असते. अनेक उमेदवारांना मुलाखतीचा फोबिया असतो किंवा काही पूर्वग्रह मनात असतात. त्यांना कसे हाताळावे हे समजून घ्या:

मुलाखतीचा फोबिया कसा हाताळावा?

• भीतीचे कारण ओळखा: तुम्हाला कशाची भीती वाटते? अपयशाची (Atychiphobia – फोल होण्याची भीती), चुकीचे बोलण्याची, पॅनेलसमोर कमी पडण्याची? कारण ओळखल्यास त्यावर काम करणे सोपे होते.
• नकारात्मक विचार टाळा: ‘मला जमेल का?’, ‘मी पुरेसा नाही’ असे विचार मनात येऊ देऊ नका. तुम्ही इथपर्यंत पोहोचला आहात याचा अर्थ तुम्ही पात्र आहात.
• श्वासोच्छ्वास व्यायाम: मुलाखतीपूर्वी आणि मुलाखतीदरम्यान शांत राहण्यासाठी दीर्घ श्वास घेण्याचा (deep breathing) सराव करा. हे मन शांत ठेवण्यास मदत करते.
• सकारात्मक दृश्यांकन (Visualization): डोळे मिटून तुम्ही मुलाखतीत यशस्वीपणे उत्तरे देत आहात, पॅनेल तुमच्यावर समाधानी आहे, असे कल्पना करा. सकारात्मक दृश्यांकन तुमचा आत्मविश्वास वाढवते.
• परिपूर्ण असण्याची अपेक्षा सोडून द्या: तुम्हाला प्रत्येक प्रश्नाचे उत्तर येणे अपेक्षित नाही. तुम्ही माणूस आहात आणि काही गोष्टी माहित नसणे स्वाभाविक आहे. तुमचा प्रामाणिकपणा आणि शिकण्याची तयारी महत्त्वाची आहे.
• पुरेशी झोप: मुलाखतीच्या आदल्या रात्री पुरेशी झोप घ्या. थकलेले शरीर आणि मन योग्यप्रकारे कार्य करू शकत नाही.
• हायड्रेटेड रहा: मुलाखतीदरम्यान थोडं पाणी प्या. यामुळे घसा कोरडा पडणार नाही आणि तुम्ही शांत राहाल.

पूर्वग्रह टाळा:

• पॅनेलबद्दलचा पूर्वग्रह: ‘हे पॅनेल खूप कडक आहे’, ‘या पॅनेलमध्ये विशिष्ट प्रकारचे प्रश्न विचारले जातात’ असे पूर्वग्रह बाळगू नका. प्रत्येक पॅनेलचा उद्देश तुमच्या व्यक्तिमत्त्वाची चाचणी घेणे हाच असतो.
• व्यक्तीबद्दलचा पूर्वग्रह: पॅनेलमधील एखाद्या सदस्याबद्दल त्यांची पार्श्वभूमी किंवा त्यांनी पूर्वी विचारलेल्या प्रश्नांवरून कोणतेही मत बनवू नका. ते व्यावसायिक असतात.
• एक-दोन प्रश्नांवरून निकाल लावणे: जर एखादे उत्तर तुम्हाला व्यवस्थित देता आले नाही, तर लगेच निराश होऊ नका किंवा ‘माझी मुलाखत गेली’ असा विचार करू नका. मुलाखत मंडळ तुमच्या एकूण कामगिरीचे मूल्यांकन करते. एका चुकीच्या उत्तरामुळे संपूर्ण मुलाखत वाया जात नाही.

मुलाखत ही केवळ एक परीक्षा नसून तुमच्या व्यक्तिमत्त्वाचा आरसा आहे. त्या दिवशी तुम्ही कोण आहात, तुमचं व्यक्तिमत्त्व कसं आहे, हेच तिथे दिसतं. त्यामुळे रोज थोडा वेळ स्वतःला ओळखायला द्या, स्वतःवर विश्वास ठेवा आणि सकारात्मक दृष्टिकोन बाळगा.

“तयारी केवळ ज्ञानाची नसते, तर ती मनाची असते!”

All the best!

Also Read

स्पर्धा परीक्षा? अभ्यासाचं ‘हे’ नियोजन करेल तुम्हाला यशस्वी! Competitive Exams Study Plan – Will Make You Successful! 100%

सिंधू संस्कृती : MPSC/UPSC मागील वर्षांचे प्रश्न आणि उत्तरे

MPSC History Syllabus – MPSC इतिहास अभ्यासक्रम : MPSC Prelims आणि Mains मध्ये 100% गुण मिळवण्याचा ‘मास्टरप्लॅन’

MPSC History Notes Lesson 1 – सिंधू संस्कृती: प्रमुख स्थळे, त्यांची वैशिष्ट्ये, नगररचना, सामाजिक-आर्थिक जीवन

For latest MPSC Updates visit-

https://mpsc.gov.in/home