स्पर्धा परीक्षांची तयारी करणाऱ्या विद्यार्थ्यांसाठी सिंधू संस्कृती हा एक महत्त्वाचा विषय आहे. UPSC, MPSC, SSC, रेल्वे भरती आणि इतर अनेक स्पर्धा परीक्षांमध्ये यावर आधारित प्रश्न विचारले जातात. या ब्लॉग पोस्टमध्ये, आम्ही सिंधू संस्कृतीवरील अनेकदा विचारले जाणारे बहुपर्यायी प्रश्न (MCQs) आणि दीर्घोत्तरी प्रश्न, त्यांची आदर्श उत्तरे आणि ते कोणत्या परीक्षेत विचारले गेले आहेत, याची सविस्तर माहिती देत आहोत. या माहितीचा उपयोग तुम्हाला परीक्षेच्या तयारीसाठी नक्कीच होईल!
सिंधू संस्कृती वरील – स्पर्धा परीक्षा, MPSC/UPSC मागील वर्षांचे प्रश्न आणि उत्तरे (MCQ आणि दीर्घोत्तरी)
अ. बहुपर्यायी प्रश्न (Multiple Choice Questions – MCQs)
1. सिंधू संस्कृतीचा शोध सर्वप्रथम कोणी लावला? (UPSC 1921)
अ) राखालदास बॅनर्जी
ब) दयाराम साहनी
क) जॉन मार्शल
ड) एम. एस. वत्स
2. मोहेन्जोदडो या शब्दाचा अर्थ काय? (MPSC 2012, SSC CGL 2015)
अ) महान शहर
ब) मृतांचे डोंगर
क) जिवंत शहर
ड) प्राचीन अवशेष
- खालीलपैकी कोणते सिंधू संस्कृतीचे शहर तीन भागांमध्ये विभागलेले होते? (UPSC 2013, MPSC 2018)
अ) हडप्पा
ब) लोथल
क) धोलावीरा
ड) कालीबंगन
- सिंधू संस्कृतीतील कोणत्या ठिकाणी कृत्रिम बंदर (Dockyard) सापडले आहे? (UPSC 1999, MPSC 2008, SSC CHSL 2017)
अ) हडप्पा
ब) मोहनजोदडो
क) लोथल
ड) कालीबंगन
- कांस्य नृत्यांगनेची मूर्ती सिंधू संस्कृतीच्या कोणत्या ठिकाणी सापडली? (SSC CPO 2014, Railway NTPC 2016)
अ) हडप्पा
ब) मोहनजोदडो
क) चन्हुदडो
ड) लोथल
- सिंधू संस्कृतीच्या कोणत्या ठिकाणी नांगराच्या खुणा असलेले पुरावे आढळले आहेत? (MPSC 2015, UPSC (Prelims) 2010)
अ) धोलावीरा
ब) लोथल
क) कालीबंगन
ड) बनावली
- खालीलपैकी कोणत्या प्राण्याचा उल्लेख सिंधू संस्कृतीतील मुद्रांवर (Seals) आढळत नाही? (SSC CGL 2016, UPSC 2003)
अ) वाघ
ब) हत्ती
क) सिंह
ड) एकशिंगी बैल
- सिंधू संस्कृतीतील सर्वात मोठे धान्य कोठार (Granary) कोठे सापडले आहे? (MPSC 2019, Railway Group D 2018)
अ) हडप्पा
ब) मोहनजोदडो
क) राखीगढी
ड) लोथल
- पशुपती सील (Pashupati Seal) कोणत्या सिंधूकालीन शहरात सापडले? (UPSC 1995, SSC CGL 2017)
अ) हडप्पा
ब) मोहनजोदडो
क) कालीबंगन
ड) धोलावीरा
- सिंधू संस्कृतीतील लोक कोणत्या धातूबद्दल अनभिज्ञ होते? (MPSC 2011, UPSC (Prelims) 1996)
अ) तांबे
ब) कांस्य
क) लोह
ड) सोने
11. भारतातील सर्वात मोठे सिंधू संस्कृतीचे स्थळ कोणते? (MPSC 2021, UPSC (CAPF) 2019)
अ) लोथल
ब) धोलावीरा
क) राखीगढी
ड) कालीबंगन
- सिंधू संस्कृतीचे वैशिष्ट्यपूर्ण नगरनियोजन कोणत्या पद्धतीवर आधारित होते? (SSC MTS 2018, Railway RRB 2017)
अ) वर्तुळाकार
ब) त्रिकोणी
क) ग्रिड पद्धत
ड) अनियमित
- सिंधू संस्कृतीच्या ऱ्हासाचे खालीलपैकी कोणते कारण सर्वमान्य नाही? (UPSC 2005, MPSC 2016)
अ) आर्य आक्रमण
ब) हवामानातील बदल
क) नदीच्या प्रवाहातील बदल
ड) पूर
- कापूस पिकवणारे जगातील पहिले लोक म्हणून कोणाला ओळखले जाते? (SSC GD 2019, MPSC 2017)
अ) वैदिक लोक
ब) मेसोपोटेमियाचे लोक
क) सिंधू संस्कृतीचे लोक
ड) इजिप्शियन लोक
- सिंधू संस्कृतीतील विटांचे सामान्य प्रमाण काय होते? (MPSC 2020)
अ) 1:2:3
ब) 1:2:4
क) 2:3:4
ड) 1:1:2
ब. दीर्घोत्तरी प्रश्न (Long Answer / Descriptive Questions)
सिंधू संस्कृतीच्या नगररचनेची सविस्तर माहिती द्या. ही नगररचना आजच्या शहरी नियोजनासाठी कशी आदर्श ठरते हे स्पष्ट करा.
(UPSC Civil Services Mains – General Studies Paper I, 2013, 2015; MPSC State Services Mains – General Studies Paper I, 2017, 2020)
आदर्श नमुना उत्तर:
प्रस्तावना:
सिंधू संस्कृती, जी हडप्पा संस्कृती म्हणूनही ओळखली जाते, ही भारतीय उपखंडातीलच नव्हे तर जगातील प्राचीनतम आणि सर्वात प्रगत नागरी संस्कृतींपैकी एक होती. या संस्कृतीचे एक प्रमुख वैशिष्ट्य म्हणजे तिची अत्यंत सुनियोजित आणि वैज्ञानिक दृष्टिकोन असलेली नगररचना. ही रचना केवळ तत्कालीन गरजा पूर्ण करणारी नव्हती, तर आधुनिक शहरी नियोजनासाठीही ती एक आदर्श ठरते.
सिंधू संस्कृतीच्या नगररचनेची वैशिष्ट्ये:
- ग्रिड पद्धतीवर आधारित नियोजन: सिंधू संस्कृतीची शहरे ग्रिड (Grid) पद्धतीने नियोजित केलेली होती. मुख्य रस्ते उत्तर-दक्षिण आणि पूर्व-पश्चिम दिशेने धावत, एकमेकांना काटकोनात छेदत असत. यामुळे शहराचे अनेक आयताकृती किंवा चौरसाकृती विभाग (Blocks) तयार होत, ज्यामुळे वाहतूक आणि वायुवीजन सुलभ होत असे.
- शहरांची विभागणी: बहुतांश शहरे दोन प्रमुख भागांमध्ये विभागलेली होती:
- अक्रोपोलिस (किल्ला/गड): हा शहराचा पश्चिम भाग असून, तो एका उंचवट्यावर किंवा कृत्रिम टेकडीवर बांधलेला असे. येथे सार्वजनिक इमारती, धान्य कोठारे, मोठे स्नानगृह आणि प्रशासकीय केंद्रे असत. सुरक्षा आणि महत्त्वाच्या कामांसाठी हा भाग वापरला जात असे.
- खालचे शहर (Lower Town): हा पूर्वेकडील भाग असून, तो सपाट जमिनीवर वसलेला असे. येथे सामान्य नागरिकांची निवासस्थाने आणि दुकाने असत. धोलावीरासारख्या काही ठिकाणी शहराची तीन भागांत विभागणी आढळते.
- उत्कृष्ट जलनिःसारण व्यवस्था (Drainage System): ही सिंधू नगररचनेचे एक अद्वितीय वैशिष्ट्य होते. प्रत्येक घरातून पाणी बाहेर काढण्यासाठी लहान गटारे असत, जी मुख्य रस्त्यांवरील मोठ्या, भूमिगत आणि विटांनी झाकलेल्या गटारांना जोडलेली असत. या गटारांमध्ये वेळोवेळी तपासणीसाठी आणि स्वच्छतेसाठी छिद्रे (Manholes) ठेवलेली असत. ही व्यवस्था तत्कालीन लोकांच्या स्वच्छतेच्या आणि आरोग्याच्या जाणिवेचे द्योतक आहे.
- प्रमाणबद्ध विटांचा वापर: बांधकामासाठी प्रामुख्याने भाजलेल्या विटांचा वापर केला जात असे. या विटा एका विशिष्ट आणि प्रमाणित आकारात (उदा. 4:2:1) बनवलेल्या असत, ज्यामुळे बांधकामात एकरूपता आणि टिकाऊपणा येत असे.
- सार्वजनिक इमारतींचे महत्त्व: मोहनजोदडो येथील ‘मोठे स्नानगृह’ (Great Bath) हे धार्मिक विधींसाठी वापरले जात असावे, तर ‘धान्य कोठारे’ (Granaries) अन्न साठवणुकीसाठी आणि आर्थिक व्यवस्थापनासाठी महत्त्वाची होती. या इमारती तत्कालीन सामुदायिक जीवन आणि प्रशासकीय कार्यक्षमतेवर प्रकाश टाकतात.
- पुरापासून संरक्षण: अनेक शहरांभोवती मजबूत तटबंदी बांधण्यात आली होती, जी शत्रूंपासून आणि विशेषतः नद्यांना येणाऱ्या पुरापासून शहरांचे संरक्षण करत असे.
आजच्या शहरी नियोजनासाठी आदर्श:
सिंधू संस्कृतीची नगररचना आजही आधुनिक शहरी नियोजनासाठी अनेक मौलिक धडे देते:
- नियोजित वाढ: ग्रिड पद्धतीचे नियोजन आजही नवीन शहरांच्या विकासासाठी आणि वाहतूक व्यवस्थापनासाठी उपयुक्त ठरते.
- प्रभावी ड्रेनेज प्रणाली: स्वच्छतेसाठी आणि आरोग्य राखण्यासाठी भूमिगत गटार प्रणालीचे महत्त्व आजही अनमोल आहे, ज्याचा पाया सिंधू संस्कृतीने घातला.
- जलसंधारण: धोलावीरा येथील उत्कृष्ट जलव्यवस्थापन प्रणाली (पाण्याच्या टाक्या, बंधारे) ही जलसंधारणाचे एक उत्तम उदाहरण आहे, जे आजच्या जलसंकटाच्या काळात अनुकरणीय आहे.
सारांश
सिंधू संस्कृतीची नगररचना ही केवळ प्राचीन स्थापत्यकलेचा नमुना नसून, ती तत्कालीन लोकांच्या दूरदृष्टी, वैज्ञानिक विचार आणि सामुदायिक जीवनाचे प्रतीक आहे. तिची सुनियोजितता, कार्यक्षमता आणि शाश्वतता आजही आधुनिक शहरी नियोजकांसाठी प्रेरणास्रोत ठरते, ज्यामुळे ही संस्कृती आपल्या इतिहासातील एक गौरवशाली अध्याय ठरते.
सिंधू संस्कृतीच्या सामाजिक आणि आर्थिक जीवनावर सविस्तर निबंध लिहा.
(UPSC Civil Services Mains – General Studies Paper I, 2016, 2019; MPSC State Services Mains – General Studies Paper I, 2018, 2021)
आदर्श नमुना उत्तर:
प्रस्तावना:
सिंधू संस्कृती, जी इ.स.पू. तिसऱ्या सहस्रकात भारतीय उपखंडात भरभराटीस आली, ही केवळ तिच्या भव्य नगररचनेसाठीच नव्हे, तर तिच्या समृद्ध आणि संघटित सामाजिक व आर्थिक जीवनासाठीही ओळखली जाते. उत्खननातून मिळालेले अवशेष, कलाकृती आणि तत्कालीन व्यापारिक संबंध यांवरून तत्कालीन लोकांच्या जीवनशैलीचे अनेक पैलू उलगडतात.
सामाजिक जीवन:
- संघटित समाजरचना: सिंधू संस्कृतीचा समाज अत्यंत सुव्यवस्थित आणि संघटित होता, जो त्यांच्या नियोजित शहरांमधून आणि सार्वजनिक इमारतींमधून स्पष्ट दिसतो. समाजात विविध व्यावसायिक वर्ग असावेत असे मानले जाते, जसे की शासक/पुरोहित वर्ग, व्यापारी, कारागीर आणि शेतकरी.
- कौटुंबिक जीवन: घरे साधारणपणे एका मध्यवर्ती अंगणाभोवती बांधलेली असत, ज्यात अनेक खोल्या आणि एक स्नानगृह असे. या रचनेवरून कौटुंबिक जीवनाला महत्त्व दिले जात असावे.
- धार्मिक श्रद्धा आणि उपासना:
- मातृदेवतेची पूजा: मोठ्या प्रमाणात सापडलेल्या मातृदेवतेच्या मृण्मूर्ती (Terracotta figurines) यातून स्त्रीशक्तीला महत्त्व दिले जात असावे.
- पशुपती शिव: मोहनजोदडो येथे सापडलेल्या ‘पशुपती सील’ वर योगमुद्रेतील देवता दर्शवली आहे, ज्याला प्रोटो-शिव मानले जाते.
- प्रकृतिपूजा: झाडे (विशेषतः पिंपळ), प्राणी (उदा. एकशिंगी बैल, हत्ती, वाघ) आणि जल (मोठे स्नानगृह) यांना पवित्र मानले जात असे.
- वस्त्रे आणि अलंकार: उत्खननातून सूती आणि लोकरीच्या कपड्यांचे अवशेष तसेच सोने, चांदी, तांबे, कांस्य आणि विविध मौल्यवान दगडांचे (उदा. कार्नेलियन) दागिने (हार, बांगड्या) आढळले आहेत. स्त्रिया आणि पुरुष दोघेही अलंकार वापरत असत.
- दफनविधी: मृत्यूनंतर शरीरे पुरली जात असत. काही थडग्यांमध्ये मृतांसोबत भांडी आणि दागिनेही सापडले आहेत, जे परलोक कल्पनेचे सूचक असू शकतात.
आर्थिक जीवन:
- शेती (Agriculture): शेती हा सिंधू संस्कृतीच्या अर्थव्यवस्थेचा मुख्य आधार होता.
- प्रमुख पिके: गहू, जव, हरभरा, वाटाणा ही प्रमुख पिके होती. कापूस पिकवणारे ते जगातील पहिले लोक होते, ज्यामुळे कापसाचा व्यापारही मोठ्या प्रमाणात होत असे.
- तंत्रज्ञान: कालीबंगन येथे नांगराच्या खुणा आणि धोलावीरा येथील जलव्यवस्थापन प्रणाली त्यांच्या प्रगत कृषी तंत्रज्ञानाचे द्योतक आहे.
- पशुपालन (Animal Husbandry): बैल, म्हैस, मेंढी, बकरी, कुत्रे आणि कोंबड्या यांसारख्या प्राण्याचे पालन केले जात असे. हत्ती आणि उंट वाहतुकीसाठी वापरले जात असावेत.
- उद्योग आणि हस्तकला (Industries and Crafts):
- धातूकाम: तांबे, कांस्य, सोने आणि चांदीचा वापर करून हत्यारे, भांडी, मूर्ती आणि दागिने बनवले जात होते. ‘लॉस्ट वॅक्स’ (Lost-wax) तंत्राचा वापर कांस्य मूर्ती बनवण्यासाठी केला जाई.
- कुंभारकाम: चाकावर बनवलेली चमकदार आणि रंगीत मातीची भांडी मोठ्या प्रमाणात सापडली आहेत.
- मणी बनवणे: कार्नेलियन, लापीस लाझुली यांसारख्या विविध मौल्यवान दगडांपासून सुंदर मणी बनवले जात होते. चन्हुदडो हे मणी बनवण्याचे प्रमुख केंद्र होते.
- शिक्के आणि वजने: त्यांनी अत्यंत प्रमाणित वजने (१६ च्या पटीत) आणि मापनाची साधने वापरली, जी व्यापारासाठी अत्यंत आवश्यक होती. मुद्रिका (Seals) व्यापारात महत्त्वाची भूमिका बजावत असत.
- व्यापार (Trade): सिंधू संस्कृतीचा अंतर्गत आणि आंतरराष्ट्रीय व्यापार अत्यंत भरभराटीस आला होता.
- आंतरराष्ट्रीय व्यापार: मेसोपोटेमिया (सुमेरियन संस्कृती) आणि इजिप्तशी त्यांचे व्यापार संबंध होते. लोथलसारखे बंदर हे आंतरराष्ट्रीय व्यापाराचे महत्त्वाचे केंद्र होते.
- वाहतूक: जमिनीवरून बैलगाड्यांद्वारे आणि समुद्रातून बोटींद्वारे व्यापार चालत असे.
सारांश –
सिंधू संस्कृतीतील सामाजिक जीवन हे संघटित, धार्मिक आणि कलाप्रेमी होते, तर आर्थिक जीवन शेती, पशुपालन, उद्योग आणि व्यापारावर आधारित एक समृद्ध अर्थव्यवस्था दर्शवते. त्यांच्या प्रगत जीवनशैलीमुळे ही संस्कृती तत्कालीन जगातील एक प्रमुख नागरी शक्ती बनली होती.
3. सिंधू संस्कृतीच्या प्रमुख स्थळांची नावे सांगून, त्यातील कोणत्याही तीन स्थळांची महत्त्वपूर्ण वैशिष्ट्ये सविस्तरपणे स्पष्ट करा.
(UPSC Civil Services Mains – General Studies Paper I, 2014; MPSC State Services Mains – General Studies Paper I, 2016, 2019)
आदर्श नमुना उत्तर:
प्रस्तावना:
सिंधू संस्कृतीचे अवशेष भारतीय उपखंडातील विस्तृत भूभागावर पसरलेले आहेत. या संस्कृतीच्या अभ्यासासाठी अनेक स्थळांचे उत्खनन करण्यात आले आहे, ज्यातून तत्कालीन जीवनशैली, नगरनियोजन आणि सांस्कृतिक पैलूंची माहिती मिळते. हडप्पा, मोहनजोदडो, लोथल, कालीबंगन, धोलावीरा, चन्हुदडो, बनावली आणि राखीगढी ही काही प्रमुख सिंधूकालीन स्थळे आहेत.
तीन प्रमुख स्थळे आणि त्यांची महत्त्वपूर्ण वैशिष्ट्ये:
- हडप्पा (पाकिस्तान – पंजाब प्रांत):
- शोध आणि महत्त्व: इ.स. १९२१ मध्ये दयाराम साहनी यांनी या स्थळाचा सर्वप्रथम शोध लावला. हे सिंधू संस्कृतीचे पहिले उत्खनित स्थळ असल्याने या संस्कृतीला ‘हडप्पा संस्कृती’ असेही नाव मिळाले. हे रावी नदीच्या काठी वसलेले होते.
- नगररचना: हडप्पा शहराची रचना सुनियोजित होती. येथे दोन रांगांमध्ये एकूण बारा मोठे धान्य कोठारे (Granaries) सापडली आहेत, जी तत्कालीन अन्न साठवणूक आणि आर्थिक व्यवस्थापनाचे महत्त्व दर्शवतात.
- कलाकृती: येथे लाल सँडस्टोनमधील पुरुष धडाची मूर्ती (Red Sandstone Torso) सापडली आहे, जी तत्कालीन मानवी शरीरशास्त्राच्या जाणिवेचे आणि मूर्तिकलेचे उत्कृष्ट उदाहरण आहे.1
- मोहनजोदडो (पाकिस्तान – सिंध प्रांत):
- शोध आणि संज्ञा: इ.स. १९२२ मध्ये राखालदास बॅनर्जी यांनी मोहनजोदडोचा शोध लावला. या शहराला ‘मृतांचे डोंगर’ (Mound of the Dead) या नावानेही ओळखले जाते. हे सिंधू नदीच्या काठी वसलेले होते.
- मोठे स्नानगृह (Great Bath): हे मोहनजोदडोचे सर्वात प्रसिद्ध आणि महत्त्वाचे बांधकाम आहे. हे एका मोठ्या पाण्याच्या टाकीसारखे असून, धार्मिक विधींसाठी किंवा सार्वजनिक स्नानासाठी वापरले जात असावे. याची जलरोधक (Waterproof) रचना तत्कालीन अभियांत्रिकी कौशल्याचे प्रतीक आहे.
- उत्कृष्ट जलनिःसारण व्यवस्था: येथील प्रत्येक घरात स्वच्छतागृह आणि एक अत्यंत प्रभावी भूमिगत गटार प्रणाली होती.
- कलाकृती: येथे ‘पशुपती सील’ आणि ‘कांस्य नृत्यांगनेची मूर्ती’ (Bronze Dancing Girl) यांसारख्या जागतिक दर्जाच्या कलाकृती सापडल्या आहेत.
- सर्वात मोठे धान्य कोठार: मोहनजोदडोमध्ये सिंधू संस्कृतीतील सर्वात मोठे धान्य कोठारही आढळले आहे.
- धोलावीरा (गुजरात, भारत – कच्छ):
- स्थान आणि शोध: गुजरातच्या कच्छ प्रदेशात वसलेले हे स्थळ उत्कृष्ट जलव्यवस्थापनासाठी प्रसिद्ध आहे.
- नगररचना: धोलावीरा हे सिंधू संस्कृतीचे एकमेव ज्ञात शहर आहे जे तीन भागांमध्ये (गड, मध्यम शहर आणि खालचे शहर) विभागलेले होते, जे त्याच्या अद्वितीय प्रशासकीय रचनेचे द्योतक आहे.
- जलव्यवस्थापन: येथे पाणी साठवण्यासाठी मोठ्या टाक्या, बंधारे आणि जोडलेल्या वाहिन्यांची एक जटिल प्रणाली आढळते, जी तत्कालीन लोकांच्या जलसंधारण कौशल्याचे उत्कृष्ट उदाहरण आहे.
- कलाकृती: येथे मोठ्या आकाराचा लिपीयुक्त शिलालेख सापडला आहे, ज्याला ‘साइनबोर्ड’ (Signboard) असेही म्हटले जाते, जो सिंधू लिपीच्या अभ्यासासाठी महत्त्वाचा आहे.
- इतर वैशिष्ट्ये: धोलावीरा येथे स्टेडियमचे अवशेषही सापडले आहेत.
सारांश –
सिंधू संस्कृतीची ही प्रमुख स्थळे त्यांच्या नगरनियोजन, स्थापत्यकला, कलाकृती आणि आर्थिक व्यवस्थेच्या विविध पैलूंवर प्रकाश टाकतात. प्रत्येक स्थळाचे स्वतःचे असे महत्त्व असून, ती एकत्रितपणे सिंधू संस्कृतीच्या विशालतेचे आणि प्रगतीचे दर्शन घडवतात, ज्यामुळे या संस्कृतीचा अभ्यास स्पर्धा परीक्षांसाठी अत्यंत महत्त्वाचा ठरतो.
आम्हाला आशा आहे की, सिंधू संस्कृतीवर आधारित हे सर्वसमावेशक बहुपर्यायी आणि दीर्घोत्तरी प्रश्न तसेच त्यांची सविस्तर उत्तरे तुम्हाला स्पर्धा परीक्षांच्या तयारीसाठी अत्यंत उपयुक्त ठरतील. या संस्कृतीचा अभ्यास केवळ ऐतिहासिक ज्ञान वाढवत नाही, तर प्राचीन भारताच्या गौरवशाली भूतकाळाची ओळख करून देतो.
History Mock Test
या ब्लॉग पोस्टमध्ये दिलेल्या माहितीचा वारंवार सराव करा. तुम्हाला काही शंका असल्यास किंवा आणखी माहिती हवी असल्यास, कृपया कंमेंट बॉक्समध्ये नक्की कळवा. तुमच्या यशासाठी शुभेच्छा!
For Latest Updates about MPSC visit –
Also Read
Discover more from पाटी पेन्सिल - Pati Pencil
Subscribe to get the latest posts sent to your email.
