बौद्ध आणि जैन धर्माचा उदय: प्रमुख शिकवणी, तत्त्वज्ञान, परिषदा आणि प्रसार

भारताच्या धार्मिक आणि सामाजिक इतिहासात इ.स.पू. सहावे शतक हा एक महत्त्वाचा टप्पा ठरतो. याच काळात गंगेच्या खोऱ्यात एक मोठी सामाजिक क्रांती घडत होती. वैदिक धर्मातील अवघड विधी, गुंतागुंतीची कर्मकांडं आणि कठोर जातीव्यवस्था यामुळे तत्कालीन समाज अस्वस्थ झाला होता. याच असंतोषाच्या पार्श्वभूमीवर, अशा दोन नवीन विचारप्रणाली उदयाला आल्या, ज्यांनी मोक्षाचा एक नवा आणि सोपा मार्ग दाखवला: बौद्ध धर्म आणि जैन धर्म.

या दोन्ही धर्मांनी तत्कालीन सामाजिक रूढींना आव्हान दिलं आणि लोकांना आत्मज्ञानाचा मार्ग दाखवला, ज्यात देव, यज्ञ किंवा जात-पात यांना काहीही स्थान नव्हतं. होती ती केवळ स्वानुशासनाची, आत्मचिंतनाची आणि नैतिकतेची वाट.

बौद्ध धर्म: मध्यम मार्गाची शिकवण

गौतम बुद्ध, ज्यांचे मूळ नाव सिद्धार्थ होते, यांनी बौद्ध धर्माची स्थापना केली. त्यांचा जन्म इ.स.पू. ५६३ मध्ये कपिलवस्तू येथे झाला. विलासी राजकुमाराचे जीवन जगत असताना, त्यांनी आयुष्यातील दुःख, रोग, वृद्धत्व आणि मृत्यू यांसारखी चार दृश्ये पाहिली. या घटनांनी त्यांना खूप प्रभावित केले आणि वयाच्या २९व्या वर्षी त्यांनी गृहत्याग केला. अनेक वर्षांच्या कठोर तपश्चर्येनंतर, बोधगया येथे त्यांना एका पिंपळाच्या झाडाखाली “ज्ञानप्राप्ती” झाली. त्याच दिवसापासून ते ‘बुद्ध’ (म्हणजे प्रबुद्ध) म्हणून ओळखले जाऊ लागले.

गौतम बुद्धांच्या जीवनाशी संबंधित असलेले प्राचीन कपिलवस्तू हे शहर नेमके कुठे होते, याबद्दल इतिहासकारांमध्ये आणि पुरातत्त्वशास्त्रज्ञांमध्ये अनेक वर्षांपासून वाद आहेत. सध्या, दोन प्रमुख ठिकाणी कपिलवस्तूचे अवशेष सापडल्याचा दावा केला जातो:

1. तिलौराकोट (Tilaurakot), नेपाळ: हे स्थळ नेपाळच्या कपिलवस्तु जिल्ह्यामध्ये आहे आणि अनेक वर्षांपासून यालाच प्राचीन कपिलवस्तू मानले जाते. येथे एका प्राचीन राजवाड्याचे आणि किल्ल्याचे अवशेष सापडले आहेत, जे राजा शुद्धोदन यांच्या राजवाड्याचे असू शकतात असा अंदाज आहे.
2. पिप्रहवा (Piprahwa), भारत: हे स्थळ उत्तर प्रदेशातील सिद्धार्थनगर जिल्ह्यामध्ये नेपाळ सीमेच्या अगदी जवळ आहे. येथे १९७० च्या दशकात झालेल्या उत्खननात एका स्तूपाच्या आत काही अस्थी सापडल्या. या अस्थी गौतम बुद्धांच्या असल्याचा दावा काही इतिहासकार करतात, ज्यामुळे पिप्रहवा हेच प्राचीन कपिलवस्तू असावे असे त्यांचे मत आहे.

थोडक्यात, कपिलवस्तू नावाचा एक जिल्हा नेपाळमध्ये आहे, ज्यातील तिलौराकोट या जागेला प्राचीन कपिलवस्तू मानले जाते. त्याचबरोबर, भारताच्या उत्तर प्रदेशातील पिप्रहवा येथेही प्राचीन कपिलवस्तूचे अवशेष सापडले आहेत. त्यामुळे या दोन्ही जागांना बुद्धांच्या बालपणाशी संबंधित मानले जाते.

बुद्धांचे तत्त्वज्ञान

बुद्धांचे तत्त्वज्ञान हे मानवी दुःखाच्या मुळावर आधारित आहे.

बुद्धांची चार आर्य सत्ये

1. दुःख: जीवनात दुःख आहे.
2. दुःखसमुदय: दुःखाचं मूळ कारण आहे ‘तृष्णा’ – म्हणजे इच्छा आणि आसक्ती.
3. दुःखनिरोध: ही तृष्णा संपवली तर दुःखही संपतं.
4. दुःखनिरोध मार्ग: दुःख संपवण्यासाठी “अष्टांगिक मार्ग” अनुसरावा लागतो.

अष्टांगिक मार्ग: दुःखातून मुक्तीचा मार्ग

अष्टांगिक मार्ग म्हणजे आठ पावले किंवा नियम, जे मानवाला दुःखातून बाहेर काढून निर्वाणाकडे घेऊन जातात. हे आठ मार्ग व्यक्तीच्या नैतिक आचरण, मानसिक शिस्त आणि प्रज्ञा (शहाणपण) या तीन भागांशी संबंधित आहेत.

1. सम्यक दृष्टी : योग्य दृष्टिकोन किंवा योग्य समज. जगातील चार आर्य सत्यांची जाण असणे आणि गोष्टी जशा आहेत, तशाच स्वीकारणे.
2. सम्यक संकल्प : योग्य विचार किंवा हेतू. द्वेष, हिंसा किंवा लोभ यांसारख्या नकारात्मक भावना टाळून, सकारात्मक आणि नैतिक विचार करणे.
3. सम्यक वाणी : योग्य बोलणे. खोटे बोलणे, कठोर शब्द वापरणे, निंदा करणे किंवा व्यर्थ बडबड करणे टाळणे.
4. सम्यक कर्म : योग्य आचरण. कोणत्याही जीवाला इजा न करणे, चोरी न करणे आणि अनैतिक कृत्ये टाळणे.
5. सम्यक आजीविका : योग्य व्यवसाय. असा व्यवसाय निवडणे, ज्यामुळे कोणत्याही जीवाला त्रास होणार नाही. उदा. शस्त्रास्त्रे किंवा विष विकणे टाळणे.
6. सम्यक प्रयास : योग्य प्रयत्न. वाईट विचारांना मनात येण्यापासून रोखण्यासाठी आणि चांगल्या विचारांना प्रोत्साहन देण्यासाठी जाणीवपूर्वक प्रयत्न करणे.
7. सम्यक स्मृती : योग्य सजगता. प्रत्येक क्षणी आपल्या शरीराच्या, मनाच्या आणि भावनांच्या प्रत्येक हालचालीची जाणीव ठेवणे.
8. सम्यक समाधी : योग्य एकाग्रता. मनाला एकाग्र करून ध्यान लावणे, ज्यामुळे आत्मिक शांतता आणि गहन ज्ञान मिळते.

बुद्धांचा मध्यम मार्ग (Middle Path) हा अति भोग आणि अति कठोर तप दोन्ही टाळण्याचा उपदेश देतो.

जैन धर्म: अहिंसेचा अत्युच्च मार्ग

जैन धर्म हा अत्यंत प्राचीन मानला जातो. यातील २४ तीर्थंकर होऊन गेले. महावीर स्वामी (मूळ नाव: वर्धमान) हे या परंपरेतील २४वे आणि शेवटचे तीर्थंकर होते. त्यांचा जन्म इ.स.पू. ५९९ मध्ये वैशालीजवळ कुंडग्राम येथे झाला. वयाच्या ३०व्या वर्षी संन्यास घेऊन १२ वर्षे कठोर तपश्चर्येनंतर त्यांना कैवल्यज्ञान (सर्वोच्च ज्ञान) मिळाले. त्यामुळे ते ‘जिन’ (विजेता) म्हणून ओळखले जाऊ लागले आणि त्यांच्या अनुयायांना ‘जैन’ असे म्हटले गेले.

महावीरांची शिकवण प्रामुख्याने पाच महाव्रतांवर आधारित आहे:

1. अहिंसा: केवळ कृतीतच नव्हे, तर विचारात आणि वाणीतही अहिंसा पाळणे.
2. सत्य: नेहमी सत्य बोलणे.
3. अचौर्य (अस्तेय): चोरी न करणे.
4. ब्रह्मचर्य: इंद्रियसंयम.
5. अपरिग्रह: धन किंवा संपत्तीचा संग्रह न करणे.

जैन धर्मात कर्मसिद्धांतावर ठाम विश्वास ठेवला जातो. आत्म्याला पूर्णतः शुद्ध करून मोक्ष प्राप्त करणे हे जैन धर्माचे अंतिम ध्येय आहे.

बौद्ध आणि जैन धर्मातील समानता आणि फरक

समानता:

• दोन्ही धर्मांचा उदय वैदिक धर्मातील कर्मकांड आणि जातीव्यवस्थेच्या विरोधात झाला.
• दोघेही कर्म आणि पुनर्जन्म या संकल्पनांवर विश्वास ठेवतात.
• दोघांनीही अहिंसेचे तत्त्व स्वीकारले.
• दोन्ही धर्मांच्या संस्थापकांचा जन्म क्षत्रिय राजघराण्यात झाला होता.
• तत्त्वज्ञानाचा प्रसार करण्यासाठी दोन्ही धर्मांनी स्थानिक भाषांचा (पाली आणि प्राकृत) वापर केला.

फरक:

• आत्म्याची संकल्पना: जैन धर्म आत्म्याच्या (जीवाच्या) अस्तित्वावर विश्वास ठेवतो, तर बौद्ध धर्म स्थायी आत्म्याचं अस्तित्व नाकारतो (अनात्मवाद).
• अहिंसेची कठोरता: जैन धर्माची अहिंसेची संकल्पना अधिक कठोर आहे, ती वनस्पती आणि सूक्ष्मजीवांपर्यंत विस्तारित आहे.
• तपश्चर्या: जैन धर्म अत्यंत कठोर तपश्चर्येचे समर्थन करतो, तर बौद्ध धर्म ‘मध्यम मार्ग’ सांगतो, जो अति भोग आणि अति कठोर तप दोन्ही टाळतो.

धर्म परिषदा आणि ग्रंथ

१. बौद्ध संगीती (बौद्ध परिषदा):

बुद्धाच्या महापरिनिर्वाणानंतर त्यांच्या शिकवणींचे संकलन आणि जतन करण्यासाठी या परिषदा भरल्या गेल्या.

२. जैन परिषदा:

• पहिली परिषद (इ.स.पू. ३००): पाटलीपुत्र येथे स्थूलभद्र यांच्या अध्यक्षतेखाली भरली. येथे दिगंबर आणि श्वेतांबर पंथांमध्ये फूट पडण्यास सुरुवात झाली आणि १२ अंगांचे संकलन झाले.
• दुसरी परिषद (इ.स. ५१२): वल्लभी (गुजरात) येथे देवर्धी क्षमाश्रमण यांच्या अध्यक्षतेखाली भरली. येथे आगम ग्रंथांचे अंतिम संकलन झाले.

३. प्रमुख ग्रंथ:

• बौद्ध धर्म:
  • त्रिपिटक: बौद्ध धर्माचा सर्वात महत्त्वाचा ग्रंथ, ज्याला ‘तीन पेटारे’ म्हणतात. हे पाली भाषेत आहेत.
    1. विनय पिटक: भिक्षू आणि भिक्षुणींसाठी असलेले नियम आणि आचारसंहिता.
    2. सुत्त पिटक: बुद्धांचे उपदेश आणि संवाद.
    3. अभिधम्म पिटक: बौद्ध तत्त्वज्ञानाचे आणि मानसशास्त्राचे गहन विवेचन.
  • जातक कथा: बुद्धांच्या मागील जन्मांच्या कथा.
  • मिलिंदपन्हो: इंडो-ग्रीक राजा मिनांदर (मिलिंद) आणि बौद्ध भिक्षू नागसेन यांच्यातील संवादाचे संकलन.
• जैन धर्म:
  • आगम सूत्र: महावीरांच्या उपदेशांचे संकलन. हे ग्रंथ प्राकृत भाषेत आहेत.
  • कल्पसूत्र: भद्रबाहू यांनी लिहिलेला हा ग्रंथ तीर्थंकरांचे चरित्र सांगतो, विशेषतः पार्श्वनाथ आणि महावीर.

कला आणि स्थापत्य: स्तूप, चैत्य आणि विहार

बौद्ध धर्माचा प्रसार केवळ विचारांनीच नाही, तर कला आणि स्थापत्यशैलीतूनही झाला.

• स्तूप : बुद्धांच्या किंवा महत्त्वाच्या भिक्षूंच्या अस्थी किंवा अवशेष ठेवलेले अर्धगोलाकार बांधकाम. हे श्रद्धेचे आणि पूजेचे केंद्र मानले जाते. सांचीचा स्तूप हे याचे उत्तम उदाहरण आहे.
• चैत्य : हे पूजा किंवा प्रार्थनेसाठी असलेले एक सभागृह असते. यात चैत्याच्या आत एक लहान स्तूप असतो, जो पूजेचा उद्देश दर्शवतो.
• विहार : बौद्ध भिक्षू आणि भिक्षुणींच्या निवासासाठी बांधलेली मठ सदृश जागा. अनेक विहारांनी मिळून विद्यापीठे (उदा. नालंदा) स्थापन झाली.

महाराष्ट्रामध्ये कार्ला, भाजे, अजिंठा, वेरुळ यांसारख्या ठिकाणी बौद्ध लेणी (चैत्य-विहार) आहेत. वेरुळ येथे जैन आणि बौद्ध धर्मांच्या लेण्या एकत्र आढळतात.

प्रमुख व्यक्तिमत्त्वे आणि प्रसार

बौद्ध धर्म:

• सम्राट अशोक: मौर्य सम्राट अशोक याने कलिंग युद्धानंतर बौद्ध धर्म स्वीकारून त्याचा प्रसार केला. त्याने आपले पुत्र महेंद्र आणि कन्या संघमित्रा यांना श्रीलंकेत पाठवले.
• कनिष्क: कुशाण सम्राट कनिष्क हा महायान पंथाचा मोठा आश्रयदाता होता. त्याच्या काळात बौद्ध धर्म मध्य आशिया आणि चीनमध्ये पसरला.
• नागार्जुन आणि अश्वघोष: नागार्जुन हे महायान पंथाचे प्रमुख तत्त्वज्ञ होते, तर अश्वघोष हे कनिष्काच्या दरबारातील महान विद्वान आणि ‘बुद्धचरित’चे लेखक होते.

जैन धर्म:

• भद्रबाहू आणि स्थूलभद्र: जैन धर्मातील दोन प्रमुख नेते. दुष्काळामुळे भद्रबाहू दक्षिणेत गेले, ज्यातून दिगंबर पंथाची स्थापना झाली. स्थूलभद्र मगधमध्येच राहिले, ज्यातून श्वेतांबर पंथ विकसित झाला.
• चंद्रगुप्त मौर्य: मौर्य सम्राट चंद्रगुप्त याने उतारवयात जैन धर्माची दीक्षा घेतली आणि श्रवणबेळगोळ (कर्नाटक) येथे संथारा व्रत पाळून देह त्याग केला.

सारांश

बौद्ध आणि जैन धर्म हे केवळ धार्मिक संप्रदाय नाहीत, तर ते विचारपद्धती आहेत. या दोन्ही धर्मांनी भारतीय समाजाला रूढी, कर्मकांड आणि जातीपातींच्या बंधनातून बाहेर काढण्याचा प्रयत्न केला. त्यांनी स्वानुशासन, आत्मप्रबोधन आणि करुणा यांची शिकवण दिली. आजच्या आधुनिक युगातही, जेव्हा आपल्याला जीवनातील आव्हानांचा सामना करावा लागतो, तेव्हा गौतम बुद्धांचा मध्यम मार्ग आणि महावीरांचे अहिंसेचे तत्त्व हे आजही आपल्याला शाश्वत आणि शांततामय जीवनाकडे नेण्याचे मार्गदर्शन करतात.

परीक्षेसाठी उपयुक्त प्रश्न

1. बौद्ध आणि जैन धर्माच्या उदयामागील सामाजिक, राजकीय आणि धार्मिक कारणांचे विश्लेषण करा.
2. बौद्ध धर्मातील ‘अष्टांगिक मार्ग’ आणि जैन धर्मातील ‘पंच महाव्रते’ यांच्यातील फरक आणि साम्य तपशीलवार स्पष्ट करा.
3. बौद्ध आणि जैन धर्माच्या प्रसारात राजा आणि तत्त्वज्ञांची भूमिका विशद करा.
4. बौद्ध धर्माच्या कला आणि स्थापत्यशैलीचा विकास कसा झाला, हे स्तूप, चैत्य आणि विहार यांच्या उदाहरणांसह स्पष्ट करा.

या विचारधारेतील कोणती शिकवण तुम्हाला सर्वात जास्त प्रभावी वाटते? तुमच्या प्रतिक्रिया कमेंट बॉक्समध्ये नक्की कळवा.

अभ्यासासाठी संदर्भ ग्रंथ

1. प्राचीन भारताचा इतिहास – रामशरण शर्मा (R.S. Sharma): हा ग्रंथ प्राचीन भारताच्या इतिहासासाठी अत्यंत महत्त्वाचा मानला जातो. यात बौद्ध आणि जैन धर्मांच्या उदयाची सामाजिक, राजकीय आणि आर्थिक पार्श्वभूमी सखोलपणे मांडलेली आहे.
2. प्राचीन भारत – उपिंदर सिंग (Upinder Singh): हा एक आधुनिक आणि सर्वसमावेशक ग्रंथ आहे, ज्यात बौद्ध आणि जैन धर्माची शिकवण, तत्त्वज्ञान, कला आणि स्थापत्य यावर विस्तृत माहिती दिली आहे.
3. भारतवर्ष – जयंत नारळीकर: जरी हा ग्रंथ मुख्यत्वे इतिहासावर केंद्रित नसला तरी, त्यात भारतीय संस्कृती आणि धर्मांच्या विकासावर मनोरंजक दृष्टिकोन मांडलेला आहे.
4. A History of Ancient and Early Medieval India – रोमिला थापर (Romila Thapar): रोमिला थापर यांचे लिखाण अत्यंत अभ्यासपूर्ण असते. हा ग्रंथ स्पर्धा परीक्षांसाठी एक उत्कृष्ट संदर्भ आहे.
5. एनसीईआरटी (NCERT) इयत्ता ६ वी ते १२ वीचे जुने व नवीन अभ्यासक्रम:
   • इयत्ता ६ वी (प्राचीन भारत): यात जैन आणि बौद्ध धर्माबद्दल प्राथमिक आणि आवश्यक माहिती मिळते.
   • इयत्ता १२ वी (भारतीय इतिहासातील काही विषय): यात बौद्ध आणि जैन धर्माच्या सामाजिक आणि सांस्कृतिक इतिहासावर अधिक सखोल माहिती उपलब्ध आहे.

याव्यतिरिक्त, मराठी भाषेतही काही उत्कृष्ट पुस्तके उपलब्ध आहेत:

• बौद्ध आणि जैन धर्म – प्रा. डॉ. धीरजकुमार नजान आणि प्रा. डॉ. प्रमोद चव्हाण: हे पुस्तक विशेषतः MPSC आणि UPSC च्या विद्यार्थ्यांसाठी लिहिलेले आहे.
• बुद्ध आणि त्यांचा धम्म – डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर: हा ग्रंथ बौद्ध धर्माचे तत्त्वज्ञान आणि शिकवण समजून घेण्यासाठी खूप महत्त्वाचा आहे.
• गौतम बुद्धांचे चरित्र – कृष्णराव अर्जुन केळूसकर: हे गौतम बुद्धांच्या जीवनावर आधारित एक महत्त्वाचे ऐतिहासिक चरित्र आहे.

FAQ

Also Read –

UPSC Paper B English Syllabus, Books & How to Score 75+ (in Marathi)
भारत: भौगोलिक विस्तार, राज्ये, सीमा – UPSC / MPSC Notes in Marathi
MPSC भूगोल अभ्यासक्रम – सविस्तर माहिती (MPSC Geography Syllabus – Prelims & Mains)
UPSC CSAT – Logical Reasoning : How to Prepare for UPSC General Studies Paper 2?
UPSC Prelims GS paper 1 Syllabus – History

For Latest Updates about MPSC / UPSC visit –

https://mpsc.gov.in

https://upsc.gov.in/index.php