भारताचा भूगोल: भारतातील नद्या आणि जलस्रोत – India Geography: Rivers and Water Resources of India

भारताचा भूगोल समजून घेण्यासाठी नद्यांचा अभ्यास महत्त्वाचा आहे. नद्या केवळ पाण्याचा स्रोत नसून, त्या शेती, उद्योग आणि अर्थव्यवस्थेचा कणा आहेत. MPSC सारख्या स्पर्धा परीक्षांमध्ये या विषयावर अनेक प्रश्न विचारले जातात. या पोस्टमध्ये आपण भारतातील प्रमुख नद्या आणि त्यांच्याशी संबंधित महत्त्वाचे प्रकल्प, आकडेवारी आणि इतर परीक्षेच्या दृष्टीने आवश्यक माहिती पाहणार आहोत.

नद्यांचे वर्गीकरण आणि विश्लेषण

भारतातील नद्यांचे प्रामुख्याने दोन प्रकारांमध्ये वर्गीकरण केले जाते: हिमालयीन नद्या आणि द्वीपकल्पीय नद्या.

• हिमालयीन नद्या: या नद्या हिमालय पर्वतांच्या हिमनद्यांमधून उगम पावतात, त्यामुळे त्या बारमाही वाहणाऱ्या आहेत. त्यांचा प्रवाह प्रचंड असतो. गाळ वाहून आणल्यामुळे उत्तर भारताची विशाल मैदाने तयार झाली आहेत, ज्यामुळे हा प्रदेश शेतीसाठी अत्यंत सुपीक बनला आहे. गंगा, ब्रह्मपुत्रा आणि सिंधू या प्रमुख हिमालयीन नद्या आहेत.
• द्वीपकल्पीय नद्या: या नद्या पठारी प्रदेशांतून उगम पावतात आणि त्यांचा प्रवाह प्रामुख्याने मान्सूनच्या पावसावर अवलंबून असतो. त्यामुळे त्या हंगामी (seasonal) असतात. यांच्या प्रवाहाची गती कमी असते आणि त्या कमी गाळ वाहून आणतात. गोदावरी, कृष्णा, कावेरी, नर्मदा, तापी या द्वीपकल्पीय नद्या आहेत. या नद्यांवर जलविद्युत प्रकल्प आणि सिंचनासाठी अनेक धरणे बांधली आहेत.

१. गंगा नदी प्रणाली (Ganga System)

• उगम: उत्तराखंडमधील गंगोत्री हिमनदीतून भागीरथी नावाने उगम. देवप्रयाग येथे अलकनंदा नदीला मिळाल्यावर गंगा हे नाव मिळते.
• लांबी: २५२५ किमी, ही भारतातील सर्वात लांब नदी आहे.
• प्रवाह: उत्तराखंड, उत्तर प्रदेश, बिहार, झारखंड आणि पश्चिम बंगाल.
• उपनद्या:
  • डाव्या तीरावरील: रामगंगा, गोमती, घाघरा, गंडक, कोसी (बिहारचे अश्रू), महानंदा.
  • उजव्या तीरावरील: यमुना (सर्वात मोठी उपनदी), सोन, दामोदर.
• समुद्राला मिळणे: बांगलादेशमध्ये ती पद्मा नावाने ओळखली जाते आणि ब्रह्मपुत्रासोबत मिळून बंगालच्या उपसागरात विलीन होते.
• महत्त्वाचे प्रकल्प:
  • टिहरी धरण (१९७८-२००६): भागीरथी नदीवरील हे भारतातील सर्वात उंच धरण आहे.
    • उद्देश: जलविद्युत निर्मिती (२४०० मेगावॉट), सिंचन आणि पाणीपुरवठा.
  • फरक्का बॅरेज (१९७५): पश्चिम बंगालमध्ये गंगेचे पाणी हुगळी नदीकडे वळवण्यासाठी बांधलेला बॅरेज.

२. ब्रह्मपुत्रा प्रणाली (Brahmaputra System)

• उगम: तिबेटमधील चेमायुंगदुंग हिमनदीजवळ उगम.
• लांबी: सुमारे २९०० किमी (भारतात ९१६ किमी).
• प्रवाह: अरुणाचल प्रदेश आणि आसाम.
• उपनद्या: दिबांग, लोहित, सुबनसिरी, तीस्ता, मानस.
• समुद्राला मिळणे: बांगलादेशमध्ये ती जमुना नावाने ओळखली जाते आणि गंगेला मिळाल्यावर संयुक्त प्रवाह बंगालच्या उपसागराला मिळतो.
• विशेष: पावसाळ्यात प्रचंड प्रवाहामुळे आसाममध्ये पूर येतो, म्हणून तिला ‘आसामचे अश्रू’ म्हणतात.

आंतरराष्ट्रीय वाद: चीनने ब्रह्मपुत्रा नदीच्या वरच्या प्रवाहावर धरणे बांधल्यामुळे भारत आणि चीनमध्ये भविष्यात पाणीवाटपावरून वाद होण्याची शक्यता आहे.

३. सिंधू प्रणाली (Indus System)

• उगम: तिबेटमधील मानसरोवर सरोवराजवळ उगम.
• लांबी: सुमारे ३१८० किमी (भारतात १११४ किमी).
• प्रवाह: जम्मू-काश्मीर (लडाख).
• उपनद्या: झेलम, चिनाब, रावी, ब्यास, सतलज (यांना ‘पंचनद’ म्हणतात).
• समुद्राला मिळणे: पाकिस्तानमधून वाहत जाऊन अरबी समुद्राला मिळते.
• महत्त्वाचा करार: सिंधू जल करार (१९६०) – भारत आणि पाकिस्तान यांच्यातील पाणीवाटपाचा करार, ज्यात सिंधू, झेलम, चिनाब (पश्चिमी नद्या) पाकिस्तानला, तर रावी, ब्यास, सतलज (पूर्वी नद्या) भारताला देण्यात आल्या.
• प्रकल्प: भाखरा नांगल धरण (१९६३) सतलज नदीवर बांधलेले भारतातील सर्वात मोठे धरण आहे. या धरणातून पंजाब आणि हरियाणातील मोठ्या कृषी क्षेत्राला सिंचनाचा फायदा मिळतो.

४. द्वीपकल्पीय नद्या (Peninsular Rivers)

अ. पूर्ववाहिनी नद्या

• गोदावरी नदी:
  • उगम: नाशिकजवळील त्र्यंबकेश्वर.
  • लांबी: १४६५ किमी.
  • टोपणनाव: ‘दक्षिण गंगा’ किंवा ‘वृद्ध गंगा’.
  • प्रकल्प: जायकवाडी धरण (१९७६), पोलावरम प्रकल्प. जायकवाडी धरणातून मराठवाड्याच्या सिंचनाला मोठा हातभार लागतो.
• कृष्णा नदी:
  • उगम: सातारा जिल्ह्यातील महाबळेश्वर.
  • लांबी: सुमारे १४०० किमी.
  • प्रकल्प: नागार्जुन सागर (१९६७), कोयना धरण (१९६४), आलमट्टी धरण (२००५).
• कावेरी नदी:
  • उगम: कर्नाटकातील ब्रह्मगिरी पर्वतरांग.
  • लांबी: सुमारे ७६५ किमी.
  • प्रकल्प: मेट्टूर धरण (१९३४), कृष्णराजसागर धरण (१९३१).
  • वाद: पाणीवाटपावरून कर्नाटक आणि तामिळनाडूमध्ये अनेक वर्षांपासून वाद सुरू आहे.

ब. पश्चिमवाहिनी नद्या

• नर्मदा नदी:
  • उगम: मध्य प्रदेशातील अमरकंटक पठार.
  • लांबी: १३१२ किमी.
  • विशेष: खचदरीतून (Rift Valley) वाहते.
  • प्रकल्प: सरदार सरोवर धरण (२०१७). या प्रकल्पाचे पाणी गुजरात, राजस्थान, मध्य प्रदेश आणि महाराष्ट्रातील लाखो हेक्टर जमिनीला मिळते.
• तापी नदी:
  • उगम: मध्य प्रदेशातील बैतूल जिल्ह्यामध्ये.
  • लांबी: ७२४ किमी.
  • विशेष: ही नदीसुद्धा खचदरीतून वाहते.

Rivers and Water Resources of India

नद्यांचे महत्त्व: कृषी, उद्योग आणि संस्कृती

• शेती: भारतीय शेती मान्सूनवर अवलंबून असली तरी, नद्यांनी सिंचनासाठी मोठा आधार दिला आहे. नद्यांवरील धरणे आणि कालव्यांमुळे लाखो हेक्टर जमिनीला पाणी मिळते, ज्यामुळे अन्नसुरक्षा सुनिश्चित झाली आहे.
• उद्योग आणि ऊर्जा: जलविद्युत प्रकल्पांद्वारे वीज निर्मितीसाठी नद्यांचा वापर होतो. अनेक उद्योग (उदा. सिमेंट, रसायन) पाण्यावर अवलंबून असतात.
• वाहतूक: नद्यांचा वापर जलमार्गासाठी होतो. गंगा आणि ब्रह्मपुत्रा नद्यांवर राष्ट्रीय जलमार्ग विकसित केले आहेत, जे वाहतुकीसाठी स्वस्त आणि पर्यावरणास अनुकूल पर्याय आहेत.
• सांस्कृतिक आणि धार्मिक महत्त्व: गंगा, यमुना, गोदावरी, कृष्णा, कावेरी यांसारख्या नद्यांना भारतीय संस्कृतीमध्ये पवित्र मानले जाते. नद्यांच्या काठावर अनेक तीर्थस्थळे (उदा. वाराणसी, हरिद्वार) वसलेली आहेत.

नद्यांसमोरील आव्हाने: प्रदूषण आणि पाणीवाटपाचे वाद

आज भारतातील नद्या अनेक गंभीर समस्यांचा सामना करत आहेत. वाढते शहरीकरण आणि औद्योगिकीकरण हे त्यामागील मुख्य कारण आहे. शहरांमधील प्रक्रिया न केलेले सांडपाणी थेट नद्यांमध्ये सोडले जाते, ज्यामुळे त्यांचे पाणी दूषित होते. त्याचप्रमाणे, अनेक कारखान्यांमधून निघणारा रासायनिक आणि औद्योगिक कचरा नद्यांमध्ये मिसळतो, ज्यामुळे नद्यांचे पाणी पिण्यायोग्य राहत नाही आणि जलचरांसाठीही धोकादायक ठरते. या व्यतिरिक्त, धार्मिक विधी, मूर्ती विसर्जन आणि शेतीत वापरली जाणारी रासायनिक खते आणि कीटकनाशके यांच्यामुळे नद्यांचे प्रदूषण आणखी वाढले आहे.

दुसरीकडे, पाणीवाटपावरून निर्माण होणारे वादही गंभीर समस्या आहेत. आंतरराज्यीय पाणीवाटप वाद हे देशांतर्गत एक मोठे आव्हान आहे. कावेरी नदीचा वाद कर्नाटक आणि तामिळनाडू या राज्यांमध्ये अनेक दशकांपासून सुरू आहे. त्याचप्रमाणे, कृष्णा नदीचे पाणीवाटप महाराष्ट्र, कर्नाटक, तेलंगणा आणि आंध्र प्रदेश या राज्यांमध्ये वादाचा विषय आहे. या वादांमुळे सिंचन आणि पिण्याच्या पाण्याचे प्रकल्प रखडतात आणि राज्यांमध्ये तणाव निर्माण होतो.

याशिवाय, आंतरराष्ट्रीय पाणीवाटपाचे वादही महत्त्वपूर्ण आहेत. सिंधू नदीच्या पाण्यावरून भारत आणि पाकिस्तानमध्ये १९६० मध्ये करार झाला असला तरी, अनेकवेळा वादाची परिस्थिती निर्माण होते. सर्वात मोठा चिंतेचा विषय म्हणजे ब्रह्मपुत्रा नदी. ब्रह्मपुत्रेचा उगम चीनमध्ये होत असल्याने, चीनने या नदीच्या वरच्या प्रवाहावर अनेक मोठी धरणे बांधण्यास सुरुवात केली आहे. यामुळे भारताला, विशेषतः ईशान्येकडील राज्यांना, भविष्यात पाण्याची उपलब्धता आणि पुराच्या धोक्याची चिंता सतावत आहे.

थोडक्यात, भारतातील नद्या केवळ भौगोलिक वैशिष्ट्ये नाहीत, तर त्या आपल्या देशाच्या आर्थिक, सामाजिक आणि सांस्कृतिक जीवनाचा अविभाज्य भाग आहेत. त्यांचा योग्य वापर केल्यास देशाचा विकास साधता येतो, पण त्याचवेळी प्रदूषण आणि पाणीवाटपाच्या वादामुळे त्यांच्या अस्तित्वालाही धोका निर्माण झाला आहे. म्हणूनच, जलसंवर्धन, प्रदूषण नियंत्रण आणि पाणीवाटपाचे वाद सामंजस्याने सोडवणे ही काळाची गरज आहे. MPSC सारख्या परीक्षांमध्ये या विषयाचा अभ्यास करताना केवळ तथ्ये लक्षात न घेता, त्यांच्याशी संबंधित सामाजिक-आर्थिक आणि पर्यावरणीय पैलूंचा विचार करणेही महत्त्वाचे आहे.

MPSC परीक्षेसाठी महत्त्वाचे मुद्दे आणि संभाव्य प्रश्न

• नदी-उगमस्थान जोड्या: गंगा (गंगोत्री), गोदावरी (त्र्यंबकेश्वर), कृष्णा (महाबळेश्वर), नर्मदा (अमरकंटक).
• प्रमुख धरणे-नदी जोड्या: भाखरा नांगल (सतलज), सरदार सरोवर (नर्मदा), नागार्जुन सागर (कृष्णा), मेट्टूर (कावेरी).
• नदीजोड प्रकल्प: केन-बेतवा नदीजोड प्रकल्प हा महत्त्वाकांक्षी प्रकल्प आहे.
• खचदरीतून वाहणाऱ्या नद्या: नर्मदा आणि तापी.

संभाव्य प्रश्न:

1. बहुपर्यायी प्रश्न (MCQ): भारतातील सर्वात लांब नदी कोणती आहे?
2. जोड्या लावा: धरणे आणि संबंधित नद्या.
3. थोडक्यात उत्तरे: हिमालयीन आणि द्वीपकल्पीय नद्यांमधील फरक स्पष्ट करा.

संदर्भ ग्रंथ (Reference Books)

• भारताचा भूगोल – डॉ. ए. बी. सवदी: MPSC साठी एक उत्तम संदर्भ.
• NCERT/State Board (महाराष्ट्र) पुस्तके: मूलभूत संकल्पना स्पष्ट करण्यासाठी उपयुक्त.
• ‘इंडियन जिओग्राफी’ – माजिद हुसैन: इंग्रजी माध्यमातील विद्यार्थ्यांसाठी एक चांगला पर्याय.

Also Read –

बौद्ध आणि जैन धर्माचा उदय: प्रमुख शिकवणी, तत्त्वज्ञान, परिषदा आणि प्रसार

UPSC Paper B English Syllabus, Books & How to Score 75+ (in Marathi)

भारत: भौगोलिक विस्तार, राज्ये, सीमा – UPSC / MPSC Notes in Marathi

UPSC CSAT – Logical Reasoning : How to Prepare for UPSC General Studies Paper 2?

UPSC CSAT – Logical Reasoning : How to Prepare for UPSC General Studies Paper 2?

For Latest Updates about MPSC / UPSC visit –

https://mpsc.gov.in

https://upsc.gov.in/index.php