UPSC CSAT – Logical Reasoning : How to Prepare for UPSC General Studies Paper 2?

प्रशासकीय अधिकारी बनण्याचे स्वप्न पाहताय? तर केंद्रीय लोकसेवा आयोगाच्या (UPSC) नागरी सेवा पूर्वपरीक्षेतील CSAT (Civil Services Aptitude Test) हा पेपर तुमच्यासाठी महत्त्वाचा आहे. यात ‘तार्किक विचारसरणी’ (Logical Reasoning) हा घटक केवळ परीक्षेपुरता मर्यादित नसून, तो आपल्या दैनंदिन जीवनातील अनेक समस्या सोडवण्यासाठीही उपयुक्त ठरतो. General Studies (GS) paper II – CSAT मधील तार्किक विचारसरणीचा महत्त्वपूर्ण भाग, त्याचे विविध प्रश्नप्रकार, मागील परीक्षेतील प्रश्नांचे विश्लेषण आणि प्रभावी तयारीसाठी उपयुक्त टिप्स आपण या लेखातून जाणून घेणार आहोत

तार्किक विचारसरणी आणि दैनंदिन जीवन: एक अनुबंध

तार्किक विचारसरणी म्हणजे उपलब्ध माहितीचे विश्लेषण करून, तर्कशुद्ध निष्कर्षांपर्यंत पोहोचण्याची क्षमता. दैनंदिन जीवनात आपल्याला अनेकदा निर्णय घ्यावे लागतात, समस्या सोडवाव्या लागतात किंवा विविध परिस्थितींचे विश्लेषण करावे लागते. उदाहरणार्थ:

• एखाद्या गोष्टीची खरेदी करताना, आपण अनेक पर्याय पडताळून पाहतो आणि कोणता सर्वोत्तम आहे हे ठरवण्यासाठी तर्काचा वापर करतो.
• एखाद्या प्रवासाचे नियोजन करताना, आपण वेळेचे आणि मार्गाचे गणित मांडतो.
• एखाद्या वादात, आपण दोन्ही बाजूंचे म्हणणे ऐकून, सत्य काय आहे हे शोधण्याचा प्रयत्न करतो.

या सर्व क्रिया तार्किक विचारसरणीच्याच अविभाज्य भाग आहेत. CSAT मध्ये या क्षमतेचीच चाचणी घेतली जाते, कारण प्रशासकीय सेवेत असताना अधिकाऱ्यांना असे अनेक तर्कशुद्ध निर्णय घ्यावे लागतात.

CSAT पेपरमध्ये तार्किक विचारसरणीचे प्रश्न: प्रकार आणि स्वरूप

CSAT पेपर-२ मधील तार्किक विचारसरणीचे प्रश्न विविध प्रकारचे असतात. काही प्रमुख प्रकार खालीलप्रमाणे आहेत:

• विधाने आणि निष्कर्ष : यामध्ये काही विधाने दिली जातात आणि त्यावरून कोणते निष्कर्ष काढता येतात हे विचारले जाते. (उदा. सर्व A हे B आहेत, काही B हे C आहेत, तर काही A हे C आहेत का?)
• अनुमान : दिलेल्या माहितीवरून योग्य अनुमान ओळखणे.
• तार्किक क्रमवारी : घटना किंवा वस्तू यांना तार्किक क्रमाने लावणे.
• संबंध ओळखणे : नात्यांवर आधारित प्रश्न. (उदा. A हा B चा भाऊ आहे, B ही C ची बहीण आहे, तर A चे C शी काय नाते?)
• दिशा आणि अंतर : व्यक्तीच्या सुरुवातीच्या स्थानापासून अंतिम स्थानापर्यंतचे अंतर आणि दिशा शोधणे.
• घडयाळाचे प्रश्न : घडयाळातील कोन किंवा वेळ काढणे.
• कॅलेंडरचे प्रश्न : विशिष्ट तारखेला कोणता वार येईल हे शोधणे.
• कोडी : विविध माहिती एकत्र करून एक कोडे सोडवणे. यात बैठक व्यवस्था किंवा गट पाडणे यासारखे प्रश्न येतात.
• आकृतीवर आधारित प्रश्न : अपूर्ण आकृत्या पूर्ण करणे, आरशातील प्रतिमा, जल-प्रतिमा, लपलेल्या आकृत्या शोधणे इत्यादी.

UPSC CSAT 2015 या वर्षांतील तार्किक विचारसरणीचे प्रश्न, त्यांची संभाव्य उत्तरे स्पष्टीकरण व विश्लेष्णासह

CSAT च्या तयारीसाठी मागील वर्षांच्या प्रश्नांचे विश्लेषण अत्यंत महत्त्वाचे आहे. यामुळे प्रश्नांचे स्वरूप आणि अपेक्षित कठिण पातळी समजण्यास मदत होते. UPSC CSAT 2015 या वर्षांतील तार्किक विचारसरणीचे प्रश्न, त्यांची संभाव्य उत्तरे स्पष्टीकरण व विश्लेष्णासह पुढे दिलेली आहेत.

प्रश्न : एक माणूस दक्षिणेकडे 30 मीटर चालतो. नंतर तो डावीकडे वळतो आणि 20 मीटर चालतो. तो पुन्हा डावीकडे वळतो आणि 30 मीटर चालतो. शेवटी, तो त्याच्या उजवीकडे 40 मीटर जातो. तो त्याच्या सुरुवातीच्या ठिकाणापासून किती दूर आहे?

संकल्पना: अवकाशीय स्थिती, दिशेनुसार मार्गक्रमण. टीप : निव्वळ विस्थापन काढण्यासाठी अंदाजित आकृती काढा.

• A. 40 मीटर
• B. 20 मीटर
• C. 60 मीटर
• D. 50 मीटर

Answer– C. 60 मीटर

प्रश्न : एका माणसाची ओळख तिच्या नवऱ्याला करून देताना एक स्त्री म्हणाली, “त्याच्या भावाचा वडील माझ्या आजोबांचा एकुलता एक मुलगा आहे.” तर ती स्त्री त्या माणसाची कोण लागते?

संकल्पना: शाब्दिक नातेसंबंध ; टीप: सर्वात आतल्या संबंधापासून सुरुवात करा आणि tree diagram काढा.

• A. बहीण
• B. चुलत बहीण
• C. मावशी/आत्या
• D. भाची

Answer– A. बहीण

प्रश्न : विधान: सर्व कुत्रे प्राणी आहेत. काही प्राणी मांजरी आहेत.
निष्कर्ष: 1 – काही कुत्रे मांजरी आहेत. 2 – सर्व मांजरी प्राणी आहेत.

संकल्पना: वेन डायग्राम्स (Venn diagrams) वापरा.

• A. केवळ 1 निष्कर्ष योग्य आहे.
• B. केवळ 2 निष्कर्ष योग्य आहे.
• C. दोन्ही निष्कर्ष योग्य आहेत.
• D. दोन्ही निष्कर्ष योग्य नाहीत.

Answer B. केवळ 2 निष्कर्ष योग्य आहे.

प्रश्न : पुढील मालिकेत काय येईल: 5, 11, 23, 47, ?

• A. 95
• B. 83
• C. 103
• D. 97

तर्क: दुप्पट करून 1 मिळवणे. → (5×2)+1 = 11; (11×2)+1 = 23; (23×2)+1 = 47; तर पुढील → (47×2)+1 = 95

प्रश्न : सहा मित्र A, B, C, D, E आणि F एका वर्तुळाकार टेबलाभोवती केंद्राकडे तोंड करून बसले आहेत. B हा D आणि F च्या मध्ये बसला आहे. A हा D च्या लगेच उजवीकडे आहे. C हा F च्या शेजारी नाही. तर C आणि A च्या मध्ये कोण बसले आहे?

संकल्पना: स्थितीनुसार तर्क टीप – वर्तुळाकार टेबल गृहीत धरा, एका व्यक्तीची जागा निश्चित करा आणि टप्प्याटप्प्याने रचना तयार करा.

• A. B
• B. D
• C. E
• D. F

Answer C. E

प्रश्न : P, Q, R आणि S या चार व्यक्तींना एका रांगेतील चार खुर्च्यांवर बसायचे आहे. P ला कोणत्याही टोकाला बसायचे नाही. Q ला फक्त टोकाला बसायचे आहे. R ला S च्या डावीकडे बसायलाच पाहिजे. डावीकडून दुसऱ्या खुर्चीवर कोण बसेल?

संकल्पना: अटी + स्थिती-आधारित तर्क ; टीप – निष्कासन पद्धत वापरा.

• A. P
• B. R
• C. Q
• D. S

Answer D. S

CSAT 2015 पेपरमधील तार्किक विचारावर आधरित प्रश्नांचे विश्लेषण

UPSC CSAT च्या तयारीसाठी महत्त्वाच्या सूचना:

• नियमित सराव: प्रत्येक प्रकारच्या प्रश्नांचे दररोज 3-5 प्रश्न सोडवण्याचा सराव करा. यामुळे विविध प्रकारच्या प्रश्नांना सामोरे जाण्याची तुमची क्षमता वाढेल.
• आकृतींचा वापर: बैठक व्यवस्था आणि दिशा-अंतराच्या प्रश्नांसाठी नेहमी आकृत्या काढा. यामुळे प्रश्न समजण्यास आणि अचूक उत्तर काढण्यास मदत होते.
• वेन डायग्राम्स: न्यायनिर्णय आधारित तार्किक प्रश्नांसाठी वेन डायग्राम्सचा प्रभावीपणे वापर करा. यामुळे विधाने आणि निष्कर्षांमधील संबंध स्पष्ट होतात.
• वेळेचे नियोजन: प्रश्न सोडवताना वेळेची नोंद ठेवा. प्रत्येक प्रश्नासाठी जास्तीत जास्त 1 मिनिटाचे लक्ष्य ठेवा. वेळेच्या मर्यादेत प्रश्न सोडवण्याचा सराव तुम्हाला परीक्षेदरम्यान मदत करेल.
• मागील वर्षांचे पेपर्स: UPSC, MPSC, रेल्वे (Railway), कर्मचारी निवड आयोग (Staff Selection), आणि इतर राज्य लोकसेवा आयोगांच्या (State PSC) मागील वर्षांच्या Logical Reasoning प्रश्नांचा सराव करा. हे प्रश्न तुम्हाला विविध परीक्षा पॅटर्न आणि विचारल्या जाणाऱ्या प्रश्नांच्या प्रकारांची कल्पना देतील. हे प्रश्न तुम्हाला संबंधित आयोगांच्या अधिकृत वेबसाइट्सवर किंवा विश्वसनीय अभ्यासपुस्तकांमध्ये मिळतील.

UPSC CSAT Previous Year Questions

प्रश्न: खालील तीन विधानांवर विचार करा: (UPSC CSAT 2023)

• काही झाडे फुले आहेत.
• काही फुले पाने आहेत.
• काही पाने फळे आहेत.

वरील विधानांवरून खालीलपैकी कोणते निष्कर्ष काढता येतात?
(अ) काही झाडे पाने आहेत. (ब) काही फुले फळे आहेत.
योग्य पर्याय निवडा:

• (a) केवळ (अ)
• (b) केवळ (ब)
• (c) (अ) आणि (ब) दोन्ही
• (d) (अ) किंवा (ब) दोन्ही नाहीत

उत्तर: (d) (अ) किंवा (ब) दोन्ही नाहीत

(स्पष्टीकरण: दिलेल्या विधानांवरून थेट ‘झाडे’ आणि ‘पाने’ किंवा ‘फुले’ आणि ‘फळे’ यांच्यात निश्चित संबंध प्रस्थापित करता येत नाही. हे प्रश्न ‘वेन डायग्राम’ (Venn Diagram) वापरून सोडवणे अधिक सोपे होते.)

प्रश्न: एका रांगेत A हा डावीकडून 15 वा आहे आणि B हा उजवीकडून 18 वा आहे. जर त्यांच्यामध्ये 6 लोक असतील, तर त्या रांगेत एकूण किती लोक आहेत? (UPSC CSAT 2022)

• (a) 39
• (b) 38
• (c) 37(
• d) 36

उत्तर: (a) 39

(स्पष्टीकरण: एकूण लोक = A ची डावीकडून जागा + B ची उजवीकडून जागा + त्यांच्यातील लोक = 15 + 18 + 6 = 39)

प्रश्न: एका कुटुंबात सहा सदस्य आहेत – A, B, C, D, E आणि F.
C ही F ची बहीण आहे. B हा E च्या पतीचा भाऊ आहे. D हा A चा वडील आहे आणि F चा आजोबा आहे. दोन वडील, दोन माता आणि तीन मुले आहेत.
या कुटुंबात किती पुरुष सदस्य आहेत? (UPSC CSAT 2021 – नमुना प्रश्न)

• (a) 2
• (b) 3
• (c) 4
• (d) निश्चित सांगता येत नाही

उत्तर: (c) 4

(स्पष्टीकरण: कुटुंबातील नातेसंबंधांचे आरेखन करून (Family Tree) हे प्रश्न सोडवता येतात. यामध्ये पुरुष सदस्यांची संख्या 4 येते: D, A, B आणि F च्या पतीपैकी एक पुरुष (C ही F ची बहीण आहे, म्हणून F पुरुष किंवा स्त्री असू शकते, परंतु येथे दोन वडील आणि तीन मुले असल्याने पुरुष सदस्य 4 निश्चित होतात).)

UPSC CSAT सराव प्रश्न (तुमची उत्तरे कमेंट बॉक्समध्ये नक्की द्या!)

येथे प्रत्येक श्रेणीसाठी दोन नमुना प्रश्न दिले आहेत. तुम्ही अधिक सरावासाठी मागील वर्षांचे पेपर्स नक्की पहा.

1. अनुमान

प्रश्न १: विधान: “शहरातील वाहतूक कोंडी कमी करण्यासाठी सार्वजनिक वाहतूक व्यवस्थेत सुधारणा करणे आवश्यक आहे.”
अनुमान: (अ) सध्याची सार्वजनिक वाहतूक व्यवस्था अपुरी आहे.
(ब) सार्वजनिक वाहतूक व्यवस्थेत सुधारणा केल्यास वाहतूक कोंडी पूर्णपणे नाहीशी होईल.

योग्य पर्याय निवडा:

• (a) केवळ (अ) अनुमान आहे.
• (b) केवळ (ब) अनुमान आहे.
• (c) (अ) आणि (ब) दोन्ही अनुमान आहेत.
• (d) (अ) किंवा (ब) दोन्ही अनुमान नाहीत.

प्रश्न २: विधान: “शिक्षणामुळे व्यक्तीचा सर्वांगीण विकास होतो.”
अनुमान:(अ) अशिक्षित व्यक्तींचा सर्वांगीण विकास होत नाही.
(ब) सर्वांगीण विकासासाठी शिक्षण हा एक महत्त्वाचा मार्ग आहे.

योग्य पर्याय निवडा:

• (a) केवळ (अ) अनुमान आहे.
• (b) केवळ (ब) अनुमान आहे.
• (c) (अ) आणि (ब) दोन्ही अनुमान आहेत.
• (d) (अ) किंवा (ब) दोन्ही अनुमान नाहीत.

2. तार्किक क्रमवारी

प्रश्न १: खालील शब्दांना अर्थपूर्ण क्रमाने लावा:
घर 2. रस्ता 3. जिल्हा 4. शहर 5. राज्य

• (a) 1, 2, 3, 4, 5
• (b) 1, 2, 4, 3, 5
• (c) 2, 1, 3, 4, 5
• (d) 5, 4, 3, 2, 1

प्रश्न २: खालील घटनांना त्यांच्या कालक्रमानुसार (घडलेल्या क्रमाने) लावा:

1. भारताला स्वातंत्र्य मिळाले.
2. गांधीजींचा जन्म झाला.
3. जालियनवाला बाग हत्याकांड.
4. भारत छोडो आंदोलन.

• (a) 2, 3, 4, 1
• (b) 2, 4, 3, 1
• (c) 3, 2, 4, 1
• (d) 1, 2, 3, 4

3. संबंध ओळखणे

प्रश्न १: A हा B चा मुलगा आहे. C ही A ची बहीण आहे. D ही C ची आई आहे. E हा D चा भाऊ आहे. तर E चे B शी काय नाते?

• (a) मामा
• (b) काका
• (c) भाऊ
• (d) वडील

प्रश्न २: एका फोटोतील एका व्यक्तीकडे बोट दाखवून, एक स्त्री म्हणाली, “त्याच्या भावाचा वडील माझ्या आजोबांचा एकुलता एक मुलगा आहे.” तर ती स्त्री त्या फोटोतील व्यक्तीची कोण लागते?

• (a) बहीण
• (b) आई
• (c) मुलगी
• (d) भाची

4. दिशा आणि अंतर

प्रश्न १: रमेश पूर्वेकडे 10 मीटर चालला, नंतर तो उजवीकडे वळला आणि 5 मीटर चालला. त्यानंतर डावीकडे वळला आणि 5 मीटर चालला. तो त्याच्या सुरुवातीच्या बिंदूपासून कोणत्या दिशेने आहे?

• (a) ईशान्य
• (b) आग्नेय
• (c) वायव्य
• (d) नैर्ऋत्य

प्रश्न २: एक सायकलस्वार दक्षिणेकडे 2 किमी प्रवास करतो, नंतर उजवीकडे वळतो आणि 3 किमी प्रवास करतो. पुन्हा उजवीकडे वळतो आणि 2 किमी प्रवास करतो. तर तो सुरुवातीच्या ठिकाणापासून किती दूर आहे?

• (a) 2 किमी
• (b) 3 किमी
• (c) 5 किमी
• (d) 7 किमी

5. घडयाळाचे प्रश्न

प्रश्न १: दुपारी 3 वाजून 30 मिनिटांनी घड्याळातील तास काटा आणि मिनिट काटा यांच्यातील कोन किती असेल?

• (a) 60 अंश
• (b) 75 अंश
• (c) 90 अंश
• (d) 105 अंश

प्रश्न २: सकाळी 8 वाजता मिनिट काटा आणि तास काटा यांच्यात किती अंश कोन असतो?

• (a) 240 अंश
• (b) 120 अंश
• (c) 90 अंश
• (d) 150 अंश

6. कॅलेंडरचे प्रश्न

प्रश्न १: जर 15 ऑगस्ट 2023 रोजी मंगळवार असेल, तर 15 ऑगस्ट 2024 रोजी कोणता वार असेल?

• (a) बुधवार
• (b) गुरुवार
• (c) शुक्रवार
• (d) शनिवार

प्रश्न २: जर आज (18/07/2025) शुक्रवार आहे, तर आजपासून 60 दिवसांनी कोणता वार असेल?

• (a) सोमवार
• (b) मंगळवार
• (c) बुधवार
• (d) गुरुवार

7. कोडी

प्रश्न १ (बैठक व्यवस्था): P, Q, R, S, T हे एका वर्तुळाकार टेबलाभोवती केंद्राकडे तोंड करून बसले आहेत. Q हा T च्या डावीकडे लगेच बसला आहे. R हा P आणि S च्या मध्ये बसला आहे. तर T च्या उजवीकडे लगेच कोण बसले आहे?

• (a) P
• (b) S
• (c) R
• (d) निश्चित सांगता येत नाही

प्रश्न २ (गट पाडणे): पाच मुले (A, B, C, D, E) आणि तीन मुली (F, G, H) यांना दोन गटांमध्ये अशा प्रकारे विभागले आहे की प्रत्येक गटात किमान 3 सदस्य आहेत आणि प्रत्येक गटात किमान 1 मुलगी आहे. तर खालीलपैकी कोणता गट योग्य असू शकत नाही?

• (a) A, B, C, F
• (b) D, E, G, H
• (c) A, D, F, G
• (d) B, C, E, H

8. आकृतीवर आधारित प्रश्न

प्रश्न 1 (आरशातील प्रतिमा): जर ‘WATER’ हा शब्द आरशासमोर ठेवला, तर तो कसा दिसेल?

• (a) ЯƎTAW
• (b) WATEЯ
• (c) RƎTAW
• (d) ЯƎTAW

UPSC CSAT तयारीसाठी महत्त्वाच्या टिप्स:

• मूलभूत संकल्पना समजून घ्या: प्रत्येक प्रकारच्या तार्किक विचारसरणीच्या प्रश्नासाठीच्या मूलभूत संकल्पना समजून घ्या. उदा. सिलोजिझमसाठी वेन डायग्राम्स, नातेसंबंधासाठी फॅमिली ट्री इत्यादी.
• सराव हाच कळीचा मुद्दा: जितका जास्त सराव कराल, तितकी गती आणि अचूकता वाढेल. वेळ लावून सराव करणे महत्त्वाचे आहे.
• मागील वर्षांचे पेपर्स: किमान मागील 5-7 वर्षांचे CSAT पेपर्स सोडवा. प्रश्नांचे स्वरूप आणि UPSC ची विचारणा पद्धती यामुळे समजेल. मागील वर्षांच्या प्रश्नांचे विश्लेषण तुम्हाला परीक्षेचा कल (trend) आणि महत्त्वाचे विषय समजून घेण्यासाठी खूप मदत करते.
• वेळेचे नियोजन: CSAT पेपरमध्ये प्रत्येक प्रश्नासाठी मर्यादित वेळ असतो. सराव करताना वेळेचे भान ठेवल्यास तुम्ही वेळेत पेपर पूर्ण करू शकाल.
• शांत आणि सकारात्मक रहा: तार्किक प्रश्न सोडवताना शांत डोक्याने विचार करणे महत्त्वाचे असते, कारण घाई केल्यास सोप्या चुका होऊ शकतात. कोणताही प्रश्न कठीण वाटल्यास, त्यावर जास्त वेळ न घालवता पुढे जा आणि नंतर परत येऊन सोडवा.
• तर्कशुद्ध विचारसरणी विकसित करा: केवळ प्रश्नांची उत्तरे पाठ करण्याऐवजी, त्यामागील तर्काला समजून घेण्याचा प्रयत्न करा.

उपयुक्त पुस्तके :

• R.S. Aggarwal यांचे ‘A Modern Approach to Logical Reasoning’: हे पुस्तक इंग्रजीमध्ये असले तरी, तार्किक विचारसरणीच्या मूलभूत संकल्पना आणि विविध प्रश्नांच्या सरावासाठी अत्यंत उपयुक्त आहे.
• मराठी माध्यमातील CSAT तयारीची पुस्तके: बाजारात उपलब्ध असलेली विविध प्रकाशनांची CSAT मार्गदर्शक पुस्तके, ज्यात तार्किक विचारसरणीवर भर दिला आहे, ती तुम्ही तपासू शकता. (उदा. चाणक्य मंडल परिवार, युनिक अकॅडमी इत्यादींची पुस्तके).
• ऑनलाइन संसाधने आणि मॉक टेस्ट्स: अनेक ऑनलाइन पोर्टल्स आणि कोचिंग संस्था मोफत आणि सशुल्क मॉक टेस्ट्स उपलब्ध करून देतात, ज्याचा उपयोग तुम्ही सरावासाठी करू शकता.

तार्किक विचारसरणी हा CSAT मधील एक असा घटक आहे, ज्यात योग्य सरावाने तुम्ही चांगले गुण मिळवू शकता. सातत्यपूर्ण प्रयत्न आणि योग्य रणनीती तुम्हाला यात नक्कीच यशस्वी करेल. तुमच्या CSAT तयारीसाठी खूप खूप शुभेच्छा! हा लेख तुम्हाला उपयुक्त वाटल्यास, तुमच्या मित्रांसोबत नक्की शेअर करा आणि CSAT संबंधित अधिक मार्गदर्शनासाठी आमच्या इतर ब्लॉग पोस्ट्स वाचायला विसरू नका.

Also Read –

UPSC Prelims GS paper 1 Syllabus – History

MPSC/UPSC साठी उत्तर आणि निबंध लेखन: संपूर्ण मार्गदर्शन

वैदिक संस्कृती MPSC Notes : ऋग्वैदिक आणि उत्तर वैदिक काळाचे विश्लेषण (इ.स.पूर्व 1500 – इ.स. 600)

MPSC / UPSC मुलाखत तयारी : संभाव्य प्रश्न, टिप्स आणि मानसिक तयारीसाठी – 7 महत्वपूर्ण पॉइंट्स

For Latest Updates about UPSC / MPSC visit –

https://upsconline.nic.in