UPSC चा प्रवास हा केवळ ज्ञानाचा नाही, तर तुमच्या दृष्टिकोन आणि विचारांच्या खोलीचा आहे. या प्रवासातील भूगोल (Geography) हा विषय म्हणजे केवळ नद्या, पर्वत, वाळवंट किंवा शहरांची नावे पाठ करणे नाही. तर, ही सर्व भौगोलिक वैशिष्ट्ये कशी तयार झाली, त्यांचा मानवाच्या जीवनावर आणि अर्थव्यवस्थेवर काय परिणाम होतो, हे समजून घेणे आहे. हा विषय अभ्यासताना तुम्ही जणू पृथ्वीच्या प्रत्येक कोपऱ्यात प्रवास करता आणि निसर्ग आणि मानवाच्या गुंतागुंतीच्या नात्याची उकल करता.
या ब्लॉगमध्ये, आपण यूपीएससीच्या भूगोलाचा अभ्यासक्रम, त्याचे महत्त्व आणि अभ्यासाची योग्य दिशा पाहूया.
यूपीएससी भूगोल: नक्की काय वाचायचं आणि कसं?
यूपीएससीने जीएस पेपर १ साठी दिलेला अभ्यासक्रम खालील तीन प्रमुख भागांमध्ये विभागलेला आहे. प्रत्येक भाग एकमेकांशी कसा जोडलेला आहे, हे समजून घेणे यशाची पहिली पायरी आहे.
1. भौतिक भूगोल :
इथे तुम्हाला पृथ्वीच्या नैसर्गिक प्रणालींची मूळ संकल्पना समजून घ्यायची आहे.
- पृथ्वीची अंतर्गत रचना: पृथ्वीच्या आत काय आहे? भूकवच, प्रावरण आणि गाभा म्हणजे काय? प्लेट टेक्टॉनिक्स (भूकवचाचे मोठे तुकडे एकमेकांवर आदळणे किंवा बाजूला सरकणे) या संकल्पनेतून भूकंप आणि ज्वालामुखी कसे होतात, पर्वतरांगा कशा तयार होतात, हे समजून घ्या.
- हवामान आणि वातावरण: हवामानाचे घटक (तापमान, पर्जन्यमान), दाबपट्टे आणि वाऱ्यांचे प्रकार (उदा. व्यापारी वारे) यांचा अभ्यास करा. जगातील वेगवेगळ्या हवामान प्रदेशांची (Climate Zones) वैशिष्ट्ये आणि त्यांचा मानवी जीवनावर होणारा परिणाम समजून घ्या.
- समुद्र आणि जलप्रणाली: महासागरातील प्रवाह (Ocean Currents) कसे तयार होतात? त्यांचा जगाच्या हवामानावर कसा परिणाम होतो, हे लक्षात घ्या. उदा. गल्फ स्ट्रीम (Gulf Stream) प्रवाहामुळे युरोपमधील हवामान उबदार का राहते, हे समजून घेणे महत्त्वाचे आहे.
2. भारताचा भूगोल :
हा भाग तुमच्यासाठी अधिक सोपा वाटू शकतो कारण तुम्ही या भूमीवर राहता.
- भारताची भू-रचना: हिमालय, गंगा-यमुना मैदाने, दख्खनचे पठार, किनारी प्रदेश आणि वाळवंट यांसारख्या प्राकृतिक विभागांची ओळख करून घ्या. गंगा नदीच्या मैदानांची निर्मिती कशी झाली, हे समजून घ्या.
- भारतीय मान्सून: मान्सून निर्मितीची प्रक्रिया, पाऊस (पर्जन्यमान) आणि त्यातून निर्माण होणारे दुष्काळ किंवा पूर परिस्थिती समजून घ्या. याचा भारतीय कृषी आणि अर्थव्यवस्थेवर होणारा परिणाम अभ्यासणे आवश्यक आहे.
- आर्थिक भूगोल: भारतातील प्रमुख पिके, खनिज संपत्ती (कोळसा, लोह, बॉक्साइट), उद्योग आणि लोकसंख्या वितरण याचा अभ्यास चालू घडामोडींशी जोडून करा.
3. जागतिक भूगोल :
यामध्ये जगातील महत्त्वाच्या भौगोलिक गोष्टींचा अभ्यास येतो.
- जागतिक हवामान विभाग: जगातील विविध हवामान प्रदेश (उदा. विषुववृत्तीय, वाळवंटी) आणि त्यांची वैशिष्ट्ये समजून घ्या.
- नैसर्गिक संसाधने: जगातील प्रमुख नद्या, पर्वतरांगा, वाळवंटे आणि त्यांची भौगोलिक कारणे. उदा. सहारा वाळवंट कुठे आणि का तयार झाले?
- मानवी भूगोल: जागतिक स्थलांतर (Migration), लोकसंख्या वितरण आणि औद्योगिकीकरण.
यूपीएससीचा भूगोल MPSC पेक्षा वेगळा का आहे?
हाच तो सर्वात महत्त्वाचा मुद्दा आहे, जो अनेक विद्यार्थ्यांच्या मनात असतो.
MPSC मध्ये भूगोलाचे प्रश्न तथ्य-आधारित (Fact-Based) असतात.
- उदा. (नदी): ‘गोदावरी नदीचा उगम कोणत्या जिल्ह्यात होतो?’
- उदा. (कृषी): ‘महाराष्ट्रामध्ये कोणत्या जिल्ह्यात सर्वात जास्त ऊस उत्पादन होते?’
UPSC मध्ये मात्र प्रश्न संकल्पना आणि विश्लेषण-आधारित (Concept and Analysis-Based) असतात.
- उदा. (नदी): ‘पेनिनसुलर नद्या (Peninsular Rivers) हिमालयीन नद्यांपेक्षा वेगळ्या कशा आहेत? त्यांच्या भौगोलिक वैशिष्ट्यांचा मानवी वस्ती आणि आर्थिक विकासावर काय परिणाम होतो?’
- उदा. (कृषी): ‘भारतीय शेतीवर मान्सूनच्या लहरीपणाचा (Variability of Monsoon) नेमका कोणता परिणाम होतो आणि या समस्येवर काय उपाययोजना केल्या जात आहेत?’
- उदा. (आंतर-विषय संबंध): ‘समुद्रातील प्रवाहांमुळे (Ocean Currents) जगाच्या हवामानावर आणि आर्थिक घडामोडींवर काय परिणाम होतो?’ (इथे भूगोल, पर्यावरण आणि अर्थशास्त्र या तीन विषयांची सांगड घातलेली दिसते.)
थोडक्यात, MPSC साठी तुम्ही ‘काय आहे?’ हे लक्षात ठेवता, तर UPSC साठी ‘कसे आणि का घडले?’ आणि ‘त्याचा इतर गोष्टींवर काय परिणाम झाला?’ हे समजून घेणे महत्त्वाचे आहे.
अभ्यासाची ठोस युक्ती
- NCERTs: इयत्ता 6वी ते 12वी च्या NCERT पुस्तकांवर लक्ष केंद्रित करा. विशेषतः इयत्ता 11वी चे Fundamentals of Physical Geography आणि 12वी चे India: People and Economy ही पुस्तके भूगोलाचा आत्मा आहेत.
- नकाशांचा वापर: अभ्यास करताना भारत आणि जगाचा नकाशा सोबत ठेवा. प्रत्येक घटक नकाशावर पहा. उदा. ‘हिमालयातील पर्वतरांगा’ अभ्यासताना नकाशावर त्यांची रचना आणि क्रम पहा. ‘नद्या’ अभ्यासताना त्यांचा प्रवाह, मुख आणि उपनद्या नकाशावर मार्क करा.
- चालू घडामोडी: भूगोल हा विषय चालू घडामोडींच्या स्पंदनांशी जोडलेला आहे. उदा. कोणत्याही वादळाचे नाव आले की, ते कुठे तयार झाले, त्याची कारणे काय, त्याचे परिणाम काय यावर लक्ष ठेवा.
- स्वतःच्या नोट्स: प्रत्येक घटकासाठी स्वतःच्या हाताने, मुद्द्यांच्या स्वरूपात नोट्स तयार करा. यात छोटे नकाशे, आकृत्या किंवा फ्लोचार्ट (Flowchart) वापरल्यास विषय लवकर लक्षात राहतो.
१ महिन्याचा अभ्यास आराखडा
हा आराखडा केवळ एक दिशा देण्यासाठी आहे. तुमच्या वेळेनुसार यात बदल करू शकता, पण प्रत्येक आठवड्याचे उद्दिष्ट निश्चित करा.
| आठवडा | अभ्यास करायचा विषय | महत्त्वाचे स्रोत |
| 1 ला आठवडा | भौतिक भूगोल: पृथ्वीची अंतर्गत रचना, हवामान, वायूदाब, नद्या, मातीचे प्रकार, ज्वालामुखी आणि भूकंप. (सखोल संकल्पना समजून घ्या.) | NCERT इयत्ता 11 वी, G.C. Leong (निवडक प्रकरणे). |
| 2 रा आठवडा | भारताचा भूगोल: नद्या, हवामान (मान्सून), कृषी, संसाधने, उद्योग आणि लोकसंख्या. (चालू घडामोडींशी जोडणी करा.) | NCERT इयत्ता 10 वी, 12 वी आणि चालू घडामोडी. |
| 3 रा आठवडा | जागतिक भूगोल: महासागर प्रवाह, जागतिक हवामानाचे प्रदेश, जगातील महत्त्वाच्या नद्या आणि पर्वतरांगा. (नकाशांचा जास्तीत जास्त वापर करा.) | NCERT इयत्ता 12 वी, G.C. Leong, Oxford School Atlas. |
| 4 था आठवडा | पुनरावृत्ती आणि सराव: अभ्यास केलेल्या सर्व विषयांची उजळणी करा, सराव परीक्षा द्या आणि मागील वर्षांचे प्रश्न (PYQs) सोडवा. (उजळणीवर भर.) | Vision/Insights Test Series, मागील वर्षांचे प्रश्न. |
अभ्यासासाठी काही महत्त्वाचे संदर्भ
यूपीएससीसाठी संदर्भ म्हणून ही पुस्तके आणि मासिके खूप उपयुक्त आहेत.
- मूलभूत पुस्तके (Foundation Books):
- NCERT Geography Books (6th to 12th): भूगोलाच्या सर्व संकल्पनांसाठी हा सर्वात महत्त्वाचा पाया आहे.
- G.C. Leong – Certificate Physical and Human Geography: भौतिक भूगोलासाठी हे एक उत्तम आणि सोप्या भाषेत लिहिलेले पुस्तक आहे.
- नकाशा (Atlas):
- Oxford School Atlas: भारताचा आणि जगाचा सखोल अभ्यास करण्यासाठी हा ऍटलस जवळ ठेवा.
- चालू घडामोडी आणि मासिके:
- The Hindu / Indian Express: या वृत्तपत्रांमधील भूगोल, पर्यावरण आणि हवामानाशी संबंधित बातम्यांचे नियमित वाचन करा.
- PIB (Press Information Bureau): सरकारी योजना आणि पर्यावरणविषयक धोरणांची माहिती मिळवण्यासाठी.
- Down to Earth Magazine: पर्यावरण, विज्ञान आणि विकासाशी संबंधित सखोल लेख वाचण्यासाठी.
- Rajyaseva Geography Notes (Insights on India / Vision IAS): तुम्ही या क्लासचे नोट्स संदर्भ म्हणून वापरू शकता.
भूगोल हा केवळ एक विषय नाही, तुम्ही तुमच्या सभोवतालच्या जगाला ज्या प्रकारे समजून घेता, तोच भूगोल आहे. त्यामुळे, नुसतं पाठ करू नका, तर प्रत्येक गोष्टीची कारणमीमांसा समजून घेण्याचा प्रयत्न करा. हीच जिज्ञासू वृत्ती तुम्हाला UPSC मध्ये नक्कीच यश मिळवून देईल.
For latest updates about UPSC , visit –
Also Read –
बौद्ध आणि जैन धर्माचा उदय: प्रमुख शिकवणी, तत्त्वज्ञान, परिषदा आणि प्रसार
UPSC Paper B English Syllabus, Books & How to Score 75+ (in Marathi)
भारताचा भूगोल: भारतातील नद्या आणि जलस्रोत – India Geography: Rivers and Water Resources of India
भारत: भौगोलिक विस्तार, राज्ये, सीमा – UPSC / MPSC Notes in Marathi
Discover more from पाटी पेन्सिल - Pati Pencil
Subscribe to get the latest posts sent to your email.
