मित्रांनो, यूपीएससीच्या प्रवासात अनेक विषय आपल्यासमोर आव्हानांसारखे उभे राहतात. पण, General Studies Paper 1 मधील ‘विज्ञान आणि तंत्रज्ञान’ (Science and Technology) हा असा एक विषय आहे, ज्याला योग्य दिशा आणि सखोल अभ्यासाने आपण आपला सर्वात मोठा ताकद बनवू शकतो. अनेकदा विद्यार्थ्यांना हा विषय खूप अवघड वाटतो, कारण रोजच्या बदलत्या जगासोबत त्याचा अभ्यासक्रमही बदलत राहतो. पण काळजी करू नका! या ब्लॉगमध्ये, आपण या विषयाचा अभ्यासक्रम, त्याचे महत्त्व, अभ्यास करण्याची योग्य पद्धत आणि एक अचूक १ महिन्याचा अभ्यास आराखडा सविस्तर पाहणार आहोत. चला तर, या ज्ञानरूपी प्रवासाला सुरुवात करूया!
अभ्यासक्रम
विज्ञान आणि तंत्रज्ञान या विभागात केवळ मूलभूत विज्ञानाचा समावेश नसून, त्याचे सध्याच्या जगातील उपयोजन (Application) अधिक महत्त्वाचे आहे. चला, या अभ्यासक्रमाचे बारकावे समजून घेऊया:
- मूलभूत विज्ञान :
- भौतिकशास्त्र : ऊर्जा, शक्ती, गती, गुरुत्वाकर्षण, प्रकाश, ध्वनी, विद्युतधारा, आणि अणू-रेणूंची मूलभूत रचना. या संकल्पना NCERT च्या पुस्तकांतून स्पष्ट कराव्यात. उदा. सौर ऊर्जेवर काम करणारी उपकरणे किंवा लेझर तंत्रज्ञानाचा उपयोग.
- रसायनशास्त्र : अणू आणि रेणूंची रचना, रासायनिक अभिक्रिया, ऍसिड आणि बेस, आणि कार्बनिक रसायनशास्त्राची ओळख. दैनंदिन जीवनातील उदाहरणे लक्षात ठेवा, जसे की बॅटरीमध्ये वापरले जाणारे रसायन किंवा प्लास्टिकचे प्रकार.
- जीवशास्त्र : पेशी, डीएनए, आरएनए, मानवी शरीर प्रणाली, रोग आणि त्यांचे प्रकार. या भागात मूलभूत संकल्पनांपेक्षा आरोग्य आणि बायोटेक्नॉलॉजीशी संबंधित माहिती अधिक महत्त्वाची आहे.
- सध्याच्या घडामोडींवर आधारित तंत्रज्ञान :
- अंतराळ तंत्रज्ञान : भारताची शान असलेला ISRO आणि त्याचे नवीनतम प्रकल्प (उदा. गगनयान, चंद्रयान-३, आदित्य-L1). या प्रकल्पांची उद्दिष्ट्ये, वापरलेले तंत्रज्ञान आणि त्यांचे महत्त्व जाणून घ्या.
- संरक्षण तंत्रज्ञान : DRDO ने विकसित केलेली क्षेपणास्त्रे (Missiles), रडार प्रणाली, स्वदेशी बनावटीची युद्धविमाने (Fighter Jets), आणि पाणबुड्या (Submarines). उदा. ब्रह्मोस, अग्नि, तेजस.
- माहिती आणि दूरसंचार तंत्रज्ञान : 5G, 6G, कृत्रिम बुद्धिमत्ता (Artificial Intelligence – AI), मशीन लर्निंग, ब्लॉकचेन, आणि इंटरनेट ऑफ थिंग्स (IoT) यांचे सामाजिक आणि आर्थिक परिणाम.
- बायोटेक्नॉलॉजी आणि आरोग्य : जनुकीय अभियांत्रिकी (Genetic Engineering), डीएनए सिक्वेन्सिंग, mRNA लसीकरण (उदा. कोविड-19 लसीमध्ये वापरलेले), स्टेम सेल थेरपी. ‘डिजिटल हेल्थ मिशन’ सारख्या सरकारी योजनांवर लक्ष ठेवा.
- नॅनो-टेक्नॉलॉजी आणि क्वांटम कॉम्प्युटिंग: अणूंना हाताळण्याचे विज्ञान आणि भविष्यातील क्वांटम कॉम्प्युटरची क्षमता. त्यांचे वैद्यकीय आणि संरक्षण क्षेत्रातील उपयोग.
- कृषी तंत्रज्ञान : बायोटेकने विकसित केलेली पिके (उदा. बीटी कॉटन), ड्रोनचा वापर, आणि इतर आधुनिक शेती तंत्रज्ञान.
अभ्यासाची पद्धत
या विषयाचा अभ्यास केवळ पाठांतर करून होणार नाही, तर तो समजून घेऊन करावा लागतो.
- NCERT वर मजबूत पकड: ६ वी ते १० वी ची विज्ञानाची पुस्तके वाचणे अनिवार्य आहे. ही तुमची मूलभूत पायाभरणी करतील. यानंतर ११ वी आणि १२ वी च्या जीवशास्त्र आणि रसायनशास्त्रातील काही निवडक प्रकरणे वाचू शकता.
- सध्याच्या घडामोडींवर लक्ष: दररोजचे वर्तमानपत्र (उदा. The Hindu किंवा Indian Express) वाचताना विज्ञान आणि तंत्रज्ञान विभागातील प्रत्येक बातमी लक्षपूर्वक वाचा. PIB (Press Information Bureau) आणि ISRO, DRDO, WHO यांसारख्या संस्थांच्या वेबसाइट्स नियमित तपासत रहा.
- संकल्पना आणि उपयोजन (Concepts & Applications): तुम्ही एखादे नवीन तंत्रज्ञान वाचले, तर ते कशासाठी वापरले जाते, त्याचे फायदे आणि तोटे काय आहेत, याचा अभ्यास करा. उदाहरणार्थ: ‘mRNA लसी’बद्दल वाचताना ती कशी काम करते आणि ती पारंपारिक लसींपेक्षा कशी वेगळी आहे, हे समजून घ्या.
- मॉक टेस्ट आणि रिव्हिजन: आठवड्याच्या शेवटी किंवा महिन्याच्या शेवटी नियमितपणे मॉक टेस्ट द्या. यामुळे तुम्हाला तुमच्या अभ्यासाची पातळी कळेल आणि रिव्हिजन करताना कोणत्या भागावर जास्त लक्ष द्यायचे हे समजेल.
१ महिन्याचा अभ्यास आराखडा – कमी वेळेत अचूक तयारी
- आठवडा १: मूलभूत विज्ञान आणि अंतराळ तंत्रज्ञान
- अभ्यास: NCERT (६ वी ते १० वी) विज्ञानाची पुस्तके पूर्ण करा. ISRO चे सर्व महत्त्वाचे प्रकल्प, त्यांचे उद्दिष्ट आणि वैशिष्ट्ये वाचा.
- स्रोत: NCERT, ISRO वेबसाईट, मागील ६ महिन्यांचे करंट अफेअर्स मॅगझीन.
- आठवडा २: संरक्षण आणि माहिती-तंत्रज्ञान
- अभ्यास: DRDO चे नवीनतम प्रकल्प, क्षेपणास्त्रांचे प्रकार, रडार प्रणाली. यासोबतच 5G, AI, ब्लॉकचेन यांसारख्या तंत्रज्ञानाचे सामाजिक आणि आर्थिक परिणाम समजून घ्या.
- स्रोत: PIB, The Hindu Sci-Tech Section, सरकारचे अहवाल.
- आठवडा ३: बायोटेक्नॉलॉजी आणि आरोग्य
- अभ्यास: जनुकीय अभियांत्रिकी, डीएनए, आरएनए, स्टेम सेल, लसीकरणाचे प्रकार, आणि महत्त्वाचे रोग. आरोग्य क्षेत्रातील नवीन तंत्रज्ञान आणि सरकारी योजनांवर लक्ष केंद्रित करा.
- स्रोत: WHO अपडेट्स, Science Reporter, करंट अफेअर्स मॅगझीन.
- आठवडा ४: रिव्हिजन, मॉक टेस्ट आणि सराव
- अभ्यास: गेल्या ३ आठवड्यांत वाचलेल्या सर्व विषयांची उजळणी (Revision) करा. मॉक टेस्ट देऊन तुमच्या चुका समजून घ्या आणि त्या सुधारण्याचा प्रयत्न करा. गेल्या वर्षांच्या प्रश्नपत्रिका पाहून प्रश्नांचा पॅटर्न समजून घ्या.
- स्रोत: टेस्ट सिरीज, मासिके, पीवायक्यू (PYQs).
विज्ञान आणि तंत्रज्ञान हा विषय केवळ पाठांतर करण्याचा नाही, तर तो आपल्या आजूबाजूला घडणाऱ्या गोष्टींशी जोडण्याचा आहे. जेव्हा तुम्ही एखादे नवे तंत्रज्ञान समजून घेता, तेव्हा ते तुमच्यासाठी एक प्रश्न न राहता, एक intriguing माहितीचा भाग बनतो. या १ महिन्याच्या नियोजनामुळे तुम्ही या विषयाची तयारी आत्मविश्वासाने आणि योग्य मार्गाने करू शकता. तुमचा अभ्यास हा केवळ परीक्षेपुरता मर्यादित नाही, तर तो तुम्हाला भविष्यासाठी अधिक सजग आणि जागरूक बनवतो.
तुम्ही विज्ञान आणि तंत्रज्ञान या विषयाचा अभ्यास कसा करता? तुमचा अनुभव खाली कमेंट्समध्ये नक्की शेअर करा!
For latest updates about UPSC , visit –
Also Read–
भारताचा भूगोल: भारतातील नद्या आणि जलस्रोत – India Geography: Rivers and Water Resources of India
UPSC Paper B English Syllabus, Books & How to Score 75+ (in Marathi)
भारत: भौगोलिक विस्तार, राज्ये, सीमा – UPSC / MPSC Notes in Marathi
MPSC भूगोल अभ्यासक्रम – सविस्तर माहिती (MPSC Geography Syllabus – Prelims & Mains)
Discover more from पाटी पेन्सिल - Pati Pencil
Subscribe to get the latest posts sent to your email.
