तुम्ही कधी विचार केला आहे का, की आपल्या आजूबाजूला घडणाऱ्या सामाजिक घटना… जाती-धर्माचे राजकारण, महिलांवरील वाढते अत्याचार, कुटुंबात होणारे बदल—याचा अभ्यास UPSC मध्ये का केला जातो? कारण, UPSC ला फक्त माहितीचा साठा असलेले अधिकारी नको आहेत, तर समाजाच्या गंभीर प्रश्नांवर विचार करू शकणारे संवेदनशील नेतृत्व हवे आहे. जीएस पेपर 1 मधील “समाज” हा विभाग केवळ गुणांसाठी नाही, तर तुमच्या सामाजिक जाणीवेची खोली तपासण्यासाठी आहे.
या ब्लॉगमध्ये, आपण समाजशास्त्र विषयाचा अभ्यासक्रम, त्याला समजून घेण्याची एक वेगळी रणनीती आणि एक महिन्याचा अभ्यास आराखडा पाहू.
अभ्यासक्रम
UPSC GS paper 1 साठी समाज या विभागात खालील प्रमुख घटकांचा समावेश होतो. हे घटक एकमेकांपासून वेगळे नसून, एक दुसऱ्यावर परिणाम करणारे आहेत, हे लक्षात घेणे महत्त्वाचे आहे.
- भारतीय समाजाची वैशिष्ट्ये आणि विविधता:
- वैशिष्ट्ये: भारत हा विविध परंपरा, धर्म आणि संस्कृतींचा संगम आहे. येथे कुटुंब पद्धती, विवाह आणि नातेसंबंध आजही सामाजिक जीवनाचा कणा आहेत. जातीव्यवस्था आजही समाजावर कसा परिणाम करते आणि पितृसत्ता आजही महिलांच्या जीवनात कशी दिसून येते, याचा अभ्यास करणे महत्त्वाचे आहे.
- विविधतेतील एकता: भारतात धर्म, जात, भाषा आणि प्रांत यांतील विविधता खूप आहे. ही विविधता सामाजिक सलोखा आणि सहिष्णुता कशी जपते, आणि कधी-कधी यामुळे संघर्ष कसा निर्माण होतो, हे समजून घ्या. उदा. प्रादेशिक अस्मिता वाढल्यास त्याचे सकारात्मक आणि नकारात्मक परिणाम काय होतात?
- जागतिकीकरण आणि आधुनिकतेचा समाजावर परिणाम:
- जागतिकीकरणामुळे होणारे बदल: जागतिकीकरणामुळे भारतीय समाजावर कसा परिणाम झाला? शहरीकरणामुळे एकत्र कुटुंब पद्धतीचे विभक्त कुटुंब पद्धतीत रूपांतर का होत आहे?
- सामाजिक न्याय: समाजात समानता आणण्यासाठी काय प्रयत्न केले जात आहेत? आरक्षण, महिलांसाठी केलेले कायदे आणि समाजातील वंचित घटकांचे प्रश्न यासाठी काय उपाययोजना आहेत?
- महिला आणि संबंधित प्रश्न:
- बहुआयामी समस्या: महिलांचे प्रश्न केवळ त्यांच्या सुरक्षेशी संबंधित नाहीत. ते शिक्षण, आरोग्य, राजकारण आणि नोकरीतील संधी या सर्वांशी जोडलेले आहेत. लिंग असमानता ही केवळ आर्थिक नाही, तर सामाजिक आणि सांस्कृतिकही आहे, हे समजून घेणे महत्त्वाचे आहे.
- सरकारी धोरणे आणि चळवळी: महिलांच्या सक्षमीकरणासाठी सरकारने कोणत्या योजना सुरू केल्या आहेत? (उदा. बेटी बचाओ, बेटी पढाओ), महिलांच्या हक्कांसाठी कोणते कायदे आहेत? (POSH Act – कामाच्या ठिकाणी लैंगिक छळापासून संरक्षण) आणि महिला बचत गट कशा प्रकारे बदल घडवत आहेत?
अभ्यासाची रणनीती
समाजाचा अभ्यास करताना नुसतं वाचू नका, तर विचार करा.
- NCERT हा तुमचा पाया आहे: इयत्ता 11वी आणि 12वीच्या Sociology NCERT पुस्तकांचा अभ्यास करा. ही पुस्तके सामाजिक संकल्पना सोप्या भाषेत समजावून सांगतात. ‘जातीव्यवस्था’ किंवा ‘पितृसत्ता’ यासारख्या शब्दांचा अर्थ आणि त्यांची मुळे यात तुम्हाला सापडतील.
- वर्तमानाशी जोडा: तुमच्या आजूबाजूला घडणाऱ्या सामाजिक घटनांवर डोळसपणे लक्ष ठेवा. वृत्तपत्रातील ‘संपादकीय’ लेख वाचा. उदा. जर ‘समान नागरी कायद्या’बद्दल चर्चा चालू असेल, तर त्यामागील सामाजिक, धार्मिक आणि राजकीय बाजू समजून घ्या. The Hindu किंवा Indian Express मधील लेख तुम्हाला यात खूप मदत करतील.
- विश्लेषण शिका: प्रत्येक मुद्द्यावर ‘का’ आणि ‘कसा’ हा प्रश्न विचारा. ‘भारतीय समाजात जात आजही का महत्त्वाची आहे?’ किंवा ‘शहरीकरणामुळे महिलांच्या भूमिकेत काय बदल होत आहेत?’ असे प्रश्न स्वतःला विचारून उत्तरे शोधा.
- उदाहरणे आणि केस स्टडी: तुमचे उत्तर अधिक प्रभावी करण्यासाठी समकालीन उदाहरणे वापरा. सरकारी योजना, सर्वोच्च न्यायालयाचे निर्णय, किंवा एखाद्या सामाजिक चळवळीचा उल्लेख केल्यास उत्तर अधिक समर्पक वाटते.
१ महिन्याचा अभ्यास आराखडा
हा आराखडा तुम्हाला एक दिशा देईल. तुम्ही तुमच्या सोयीनुसार यात बदल करू शकता, पण प्रत्येक आठवड्याचे उद्दिष्ट निश्चित करा.
| आठवडा | अभ्यास घटक | स्रोत |
| 1 रा आठवडा | भारतीय समाजाची वैशिष्ट्ये आणि मूलभूत संकल्पना: जात, धर्म, कुटुंब, विवाह, सामाजिक बदल. | NCERT 11th & 12th Sociology, Ram Ahuja (निवडक प्रकरणे) |
| 2 रा आठवडा | सामाजिक विविधता: बहुसांस्कृतिकता, सहिष्णुता, आदिवासी प्रश्न, जागतिकीकरण आणि शहरीकरण. | Yojana Magazine, Current Affairs, Newspaper Editorials, Case Studies |
| 3 रा आठवडा | महिलांचे प्रश्न: कायदे (उदा. POSH Act), सरकारी योजना, स्त्री सक्षमीकरण, लिंग असमानता. | PIB, Ministry Reports, UNDP, NCERT Gender Modules |
| 4 था आठवडा | रिव्हिजन आणि उत्तर लेखन: अभ्यासलेल्या सर्व विषयांची उजळणी करा. मागील वर्षांच्या प्रश्नांची (PYQs) उत्तरे लिहिण्याचा सराव करा. | PYQs, Mock Test Series, Mains Answer Practice |
अभ्यासासाठी काही महत्त्वाचे संदर्भ
- NCERT Sociology (इयत्ता 11 आणि 12): हा तुमच्या अभ्यासाचा पाया आहे. यातील संकल्पनांवर तुमची पकड पक्की करा.
- Newspaper Editorials: The Hindu किंवा Indian Express मधील सामाजिक, महिला, आदिवासी, आणि आर्थिक मुद्द्यांवरील संपादकीय नियमित वाचा.
- Yojana & Kurukshetra Magazines: दर महिन्याच्या अंकात सामाजिक, कुटुंब, महिला यांसारख्या विषयांवर सखोल लेख असतात. हे लेख तुमच्या उत्तरासाठी उपयुक्त संदर्भ देतात.
- PIB आणि PRSIndia.org: सरकारी योजना, कायदे आणि धोरणांची अधिकृत माहिती मिळवण्यासाठी ही वेबसाईट उपयुक्त आहेत.
- Indian Society by Ram Ahuja: हे पुस्तक तुम्हाला भूगोलाच्या विषयाची सखोल माहिती देऊ शकते. तुम्ही आवश्यकतेनुसार याचा वापर करू शकता.
समाजशास्त्र हा विषय फक्त परीक्षेसाठी नाही, तर एक चांगला माणूस आणि जबाबदार नागरिक म्हणून तुम्हाला समृद्ध करतो. जेव्हा तुम्ही समाज आणि त्याच्या समस्या संवेदनशीलतेने समजून घ्याल, तेव्हा तुमचे उत्तर अधिक प्रभावी आणि खरे वाटेल. तुमच्या यशाचा प्रवास यशस्वी असो!
For latest updates about UPSC, visit –
Also Read –
UPSC Paper B English Syllabus, Books & How to Score 75+ (in Marathi)
बौद्ध आणि जैन धर्माचा उदय: प्रमुख शिकवणी, तत्त्वज्ञान, परिषदा आणि प्रसार
भारताचा भूगोल: भारतातील नद्या आणि जलस्रोत – India Geography: Rivers and Water Resources of India
Discover more from पाटी पेन्सिल - Pati Pencil
Subscribe to get the latest posts sent to your email.
