भारत: भौगोलिक विस्तार, राज्ये, सीमा – UPSC / MPSC Notes in Marathi

या मार्गदर्शिकेत, आपण भारताच्या भूगोलातील मूलभूत आणि अत्यंत महत्त्वाच्या घटकांचा सखोल अभ्यास करणार आहोत: भारताचे भौगोलिक स्थान आणि विस्तार. हा विषय महाराष्ट्र लोकसेवा आयोगाच्या (MPSC) राज्यसेवा परीक्षेतील पूर्व परीक्षा (सामान्य अध्ययन – पेपर १) आणि मुख्य परीक्षा (भूगोल व पर्यावरण) या दोन्ही स्तरांवर वारंवार विचारला जातो. या विभागाचे अचूक आकलन देशाच्या प्राकृतिक, राजकीय आणि सामरिक भूमिकेचे विस्तृत चित्र समजून घेण्यासाठी आवश्यक आहे. भारताच्या भौगोलिक संरचनेचे महत्त्व केवळ नकाशापुरते मर्यादित नसून, ते देशाच्या अर्थव्यवस्था, संरक्षण नीती आणि आंतरराष्ट्रीय संबंधांना आकार देते.

भारताचे अक्षांश व रेखांश स्थान

भारताच्या पृथ्वीवरील नेमक्या स्थानाचे निर्धारण करण्यासाठी अक्षांश आणि रेखांश विस्ताराची माहिती असणे अनिवार्य आहे.

अक्षांश विस्तार

भारत उत्तर गोलार्धात स्थित आहे. याचा अर्थ, विषुववृत्ताच्या उत्तरेकडील अक्षांश रेषांवर तो वसलेला आहे.

• मुख्य भूमीचे दक्षिण टोक (कन्याकुमारी, तामिळनाडू): 8°4′ उत्तर अक्षांश
• भारताचे सर्वात दक्षिण टोक (इंदिरा पॉइंट, निकोबार बेटे): 6°45′ उत्तर अक्षांश (हे लक्षद्वीप आणि अंदमान-निकोबार बेटांसह भारताच्या संपूर्ण भूभागाचे सर्वात दक्षिण टोक आहे.)
• उत्तर टोक (इंदिरा कॉल, सियाचीन हिमनदीजवळ, लडाख): 37°6′ उत्तर अक्षांश
• भारताचा एकूण उत्तर-दक्षिण विस्तार: अंदाजे 3,214 किमी. हा विस्तार काश्मीरपासून कन्याकुमारीपर्यंत पसरलेला आहे.
• महत्त्व: हा अक्षांशीय विस्तार भारताच्या विविध हवामान क्षेत्रांसाठी जबाबदार आहे. दक्षिणेकडील उष्णकटिबंधीय हवामानापासून उत्तरेकडील समशीतोष्ण हवामानापर्यंतची विविधता या विस्तृत अक्षांशामुळे शक्य होते.

रेखांश विस्तार

भारताचा रेखांश विस्तार पूर्व रेखांशात आहे, म्हणजे तो ग्रीनविच मेरिडियनच्या पूर्वेला वसलेला आहे.

• पश्चिम टोक (गुहार मोती / रण, गुजरात): 68°7′ पूर्व रेखांश
• पूर्व टोक (किबिथू, अरुणाचल प्रदेश): 97°25′ पूर्व रेखांश
• भारताचा एकूण पूर्व-पश्चिम विस्तार: अंदाजे 2,933 किमी. हा विस्तार गुजरातपासून अरुणाचल प्रदेशापर्यंत आहे.
• विश्लेषण: पूर्व आणि पश्चिम टोकांमधील रेखांशाचा फरक सुमारे 29° (अंदाजे 30°) इतका आहे. पृथ्वीला एका रेखांशावरून दुसऱ्या रेखांशावर फिरण्यास ४ मिनिटे लागतात. त्यामुळे, गुजरात (पश्चिम) आणि अरुणाचल प्रदेश (पूर्व) यांच्या स्थानिक वेळेत सुमारे २ तासांचा फरक असतो ( 30°×4 मिनिटे = 120 मिनिटे = 2 तास).

भारतीय प्रमाण वेळ (Indian Standard Time – IST)

भारताच्या विशाल रेखांश विस्तारामुळे देशात वेळेत एकसमानता राखण्यासाठी एक प्रमाण वेळ निश्चित करण्यात आली आहे.

• प्रमाण वेळ रेखांश: 82°30′ पूर्व रेखांश
• स्थान: हा रेखांश उत्तर प्रदेशातील मिर्झापूर शहराच्या जवळून जातो.
• कार्य: संपूर्ण भारतात याच रेखांशावरील वेळेस भारतीय प्रमाण वेळ (IST) म्हणून स्वीकारले जाते, ज्यामुळे देशांतर्गत व्यवहारात आणि दळणवळणामध्ये सुसूत्रता येते. ग्रीनविच मीन टाईम (GMT) पेक्षा भारतीय प्रमाण वेळ ५ तास ३० मिनिटांनी पुढे आहे (GMT+5:30).

भारताचे क्षेत्रफळ

भारताच्या भौगोलिक विस्ताराचे परिमाण त्याच्या एकूण क्षेत्रफळावरून स्पष्ट होते.

• एकूण भौगोलिक क्षेत्रफळ: 32,87,263 चौरस किलोमीटर (चौ. किमी)
• जागतिक भूभागातील वाटा: जागतिक एकूण भूभागाच्या सुमारे 2.4% क्षेत्र भारताने व्यापले आहे.
• जागतिक स्थान: क्षेत्रफळाच्या दृष्टीने भारत हा जगातील ७ वा सर्वात मोठा देश आहे. (पहिल्या सहा देशांमध्ये रशिया, कॅनडा, चीन, अमेरिका, ब्राझील आणि ऑस्ट्रेलिया यांचा समावेश होतो).

भारताच्या सीमा

भारताच्या सीमांमध्ये भू-सीमा (स्थलसीमा) आणि सागरी सीमा या दोन्हीचा समावेश होतो, ज्या देशाच्या संरक्षणात्मक, आर्थिक आणि सांस्कृतिक पैलूंवर परिणाम करतात.

स्थलसीमा

भारत एकूण ७ देशांसोबत स्थलसीमा सामायिक करतो. या सीमांची लांबी खालीलप्रमाणे आहे:

• सर्वात लांब स्थलसीमा: बांगलादेश (भारताची पश्चिम बंगाल, त्रिपुरा, मेघालय, मिझोराम आणि आसाम ही राज्ये बांगलादेशाशी सीमा सामायिक करतात).
• सर्वात लहान स्थलसीमा: अफगाणिस्तान (ही सीमा सध्या पाकव्याप्त काश्मीर (POK) मधून जाते, त्यामुळे भारताच्या प्रत्यक्ष नियंत्रणाखाली असलेल्या भागातून ती जात नाही).
• एकूण स्थलसीमा लांबी: सुमारे 15,200 किमी

विश्लेषण: अनेक देशांशी सीमा सामायिक करणारी राज्ये

भारताची काही राज्ये एकापेक्षा जास्त देशांशी सीमा सामायिक करतात, ज्यामुळे त्यांचे सामरिक महत्त्व वाढते:

• जम्मू व काश्मीर (आता लडाख आणि जम्मू-काश्मीर UTs): पाकिस्तान, अफगाणिस्तान (POK मार्गे) आणि चीन.
• पश्चिम बंगाल: बांगलादेश, नेपाळ आणि भूतान.
• अरुणाचल प्रदेश: चीन, म्यानमार आणि भूतान.
• सिक्कीम: नेपाळ, भूतान आणि चीन.
• उत्तराखंड: चीन आणि नेपाळ.
• मिझोराम: बांगलादेश आणि म्यानमार.
• आसाम: भूतान आणि बांगलादेश.

सागरी सीमा

भारताला एक विस्तृत सागरी किनारा लाभला आहे, जो त्याच्या तीन बाजूंनी समुद्राने वेढलेला आहे.

• एकूण सागरी किनारा:7,516.6 किमी
  • मुख्य भूमीचा किनारा: 6,100 किमी
  • बेटांचा किनारा (अंदमान-निकोबार आणि लक्षद्वीप): 1,416.6 किमी (पूर्वी अंदाजे लांबी 1,312 किमी होती, अधिक अचूक आकडेवारीसाठी हा बदल आहे.)
• वैशिष्ट्य: हिंद महासागराच्या किनाऱ्यावर वसलेला भारत हा एकमेव प्रमुख देश आहे, ज्यामुळे या महासागराला भारताच्या नावावरून ‘हिंद’ महासागर असे संबोधले जाते. हा किनारा भारतासाठी व्यापार, मत्स्यव्यवसाय आणि सागरी सुरक्षेच्या दृष्टीने अत्यंत महत्त्वाचा आहे.

विश्लेषण: सागरी किनारा असलेली राज्ये आणि केंद्रशासित प्रदेश

भारताला ९ राज्ये आणि ४ केंद्रशासित प्रदेशांचा सागरी किनारा लाभला आहे.

• सर्वात लांब किनारा असलेले राज्य: गुजरात – 1,600 किमी
• सर्वात लांब किनारा असलेले केंद्रशासित प्रदेश: अंदमान-निकोबार बेटे

भारताची प्रशासकीय रचना: राज्ये आणि केंद्रशासित प्रदेश

भारताच्या प्रशासकीय सोयीसाठी त्याचे विभाजन राज्ये आणि केंद्रशासित प्रदेशांमध्ये करण्यात आले आहे.

वर्तमान स्थितीनुसार:

• राज्ये: 28
• केंद्रशासित प्रदेश (Union Territories – UTs): 8

वर्तमान केंद्रशासित प्रदेशांची यादी:

1. दिल्ली (राष्ट्रीय राजधानी प्रदेश)
2. जम्मू व काश्मीर (५ ऑगस्ट २०१९ रोजी कलम ३७० रद्द करून राज्याचा दर्जा काढून केंद्रशासित प्रदेश बनवला)
3. लडाख (५ ऑगस्ट २०१९ रोजी जम्मू व काश्मीर राज्यापासून वेगळा करून केंद्रशासित प्रदेश बनवला)
4. चंदीगड
5. पुदुचेरी
6. अंदमान-निकोबार बेटे
7. लक्षद्वीप
8. दादरा व नगर हवेली आणि दमण व दीव (२६ जानेवारी २०२० रोजी दादरा व नगर हवेली आणि दमण व दीव या दोन UTs चे विलीनीकरण करून एकच केंद्रशासित प्रदेश बनवण्यात आले.)

भारताच्या स्थानाचे सामरिक व व्यापारी महत्त्व

भारताचे भौगोलिक स्थान केवळ नकाशावरचे आकडे नाही, तर त्याचे राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय स्तरावर दूरगामी सामरिक (Strategic) आणि व्यापारी (Commercial) परिणाम आहेत.

• त्रिकोणाकृती स्थान: भारताच्या त्रिकोणाकृती भूभागामुळे त्याला पूर्वेला बंगालचा उपसागर आणि पश्चिमेला अरबी समुद्र अशा दोन मोठ्या सागरी सीमा लाभल्या आहेत, ज्यामुळे हिंद महासागरावर भारताचे नैसर्गिक वर्चस्व वाढते. हा आकार भारताला सागरी व्यापार आणि नौदलासाठी एक नैसर्गिक फायदा देतो.
• आशिया-युरोप-आफ्रिका जोडणारा दुवा: भारत हा युरोप, आफ्रिका आणि आशिया यांना जोडणाऱ्या प्रमुख आंतरराष्ट्रीय सागरी व्यापार मार्गांवर मध्यवर्ती ठिकाणी वसलेला आहे. सुएझ कालवा उघडल्यापासून (१८६९) भारताचे युरोपशी अंतर ७००० किमीने कमी झाले, ज्यामुळे व्यापार अधिक सुकर झाला. यामुळे सागरी दळणवळण, मालवाहतूक आणि ऊर्जा वाहतुकीच्या दृष्टीने भारताचे स्थान अत्यंत महत्त्वाचे ठरते.
• भू-राजकीय महत्त्व (Geopolitical Importance): भारताचे स्थान आशियाई उपखंडात अत्यंत महत्त्वाचे आहे. तो दक्षिण आशिया, दक्षिण-पूर्व आशिया आणि मध्य पूर्व यांना जोडणारा एक पूल आहे. यामुळे भारताची प्रादेशिक आणि जागतिक भूमिकेत वाढ झाली आहे.
• संस्कृती आणि व्यापार मार्ग: प्राचीन काळापासून भारताचे स्थान त्याला रेशीम मार्ग (Silk Route) आणि विविध सागरी व्यापार मार्गांशी जोडणारे ठरले आहे. यामुळे केवळ वस्तूंचीच नव्हे, तर संस्कृती, विचार आणि धर्माची देखील देवाणघेवाण झाली.

महत्त्वाचे मुद्दे

या विभागात, त्वरित उजळणीसाठी मुख्य भौगोलिक माहिती एकत्रित केली आहे:

• मुख्य भूमीचे दक्षिण टोक: 8°4′ उ. अक्षांश (कन्याकुमारी)
• सर्वात दक्षिण टोक (संपूर्ण भारताचे): 6°45′ उ. अक्षांश (इंदिरा पॉइंट)
• उत्तर-दक्षिण विस्तार: 3,214 किमी
• पूर्व-पश्चिम विस्तार: 2,933 किमी
• भारतीय प्रमाण वेळ रेखांश: 82°30′ पूर्व (82.5° E)
• एकूण सागरी सीमा: 7,516.6 किमी
• भारताला लागून असलेले देशांची संख्या: 7
• एकूण क्षेत्रफळ: 32.87 लाख चौ. किमी
• क्षेत्रफळानुसार जागतिक स्थान: ७ वा
• सर्वात लांब स्थलसीमा: बांगलादेश
• सर्वात लांब किनारा असलेले राज्य: गुजरात
• सर्वात जास्त देशांशी सीमा असलेले राज्य/UTs: पश्चिम बंगाल, अरुणाचल प्रदेश, सिक्कीम, लडाख (प्रत्येक तीन देशांशी).

या मार्गदर्शिकेत आपण भारताच्या भौगोलिक विस्ताराचे आणि स्थानाचे विविध पैलू सविस्तरपणे पाहिले. हे घटक केवळ भूगोलाचे मूलभूत ज्ञान नसून, ते भारताच्या राजकीय धोरणे, आर्थिक विकास, सामरिक नियोजन आणि सांस्कृतिक देवाणघेवाण यावर थेट परिणाम करतात. या आधारावरच भारताची प्राकृतिक रचना, हवामान, नद्या आणि इतर भौगोलिक वैशिष्ट्यांचा अभ्यास करणे अधिक सुलभ होईल. भारताच्या या भौगोलिक स्थानामुळेच त्याला जागतिक पटलावर एक आगळेवेगळे आणि महत्त्वपूर्ण स्थान प्राप्त झाले आहे.

पुढील मार्गदर्शिकेत आपण भारताची नैसर्गिक रचना (उदा. हिमालय पर्वतश्रेणी, उत्तर भारतीय मैदानी प्रदेश, दख्खनचे पठार, भारतीय वाळवंट आणि किनारी प्रदेश) यांचा अभ्यास करणार आहोत. तुम्हाला भारताच्या भूगोलाबद्दल आणखी कोणत्या पैलूंवर सखोल माहिती हवी आहे? तुमच्या प्रतिक्रिया आणि प्रश्न आम्हाला नक्की कळवा.

मागील परीक्षांमधील महत्त्वाचे प्रश्न

आपण अभ्यासलेल्या ‘भारतीय भूगोल: भौगोलिक विस्तार आणि स्थान’ या घटकावर आधारित, विविध स्पर्धा परीक्षांमध्ये विचारले गेलेले काही नमुना प्रश्न खालीलप्रमाणे आहेत. या प्रश्नांच्या अभ्यासाने तुम्हाला परीक्षेच्या स्वरूपाची कल्पना येईल आणि तुम्ही तुमच्या तयारीची दिशा निश्चित करू शकाल.

१. भारताचे अक्षांश व रेखांश स्थान

• प्रश्न: भारताचा अक्षांश विस्तार खालीलपैकी कोणता आहे?
  • अ) 8°4′ दक्षिण ते 37°6′ उत्तर
  • ब) 8°4′ उत्तर ते 37°6′ उत्तर
  • क) 6°45′ उत्तर ते 37°6′ उत्तर
  • ड) 6°45′ दक्षिण ते 37°6′ उत्तर
  • उत्तर: क) 6°45′ उत्तर ते 37°6′ उत्तर (मुख्य भूमीचा विचार केल्यास ब)
• प्रश्न: भारतीय प्रमाण वेळ (IST) कोणत्या रेखांशावर आधारित आहे?
  • अ) 80°0′ पूर्व रेखांश
  • ब) 82°30′ पूर्व रेखांश
  • क) 82°30′ पश्चिम रेखांश
  • ड) 97°25′ पूर्व रेखांश
  • उत्तर: ब) 82°30′ पूर्व रेखांश
• प्रश्न: भारताच्या पश्चिम टोकावरील (गुजरात) आणि पूर्व टोकावरील (अरुणाचल प्रदेश) स्थानिक वेळेत अंदाजे किती तासांचा फरक असतो?
  • अ) 1 तास
  • ब) 2 तास
  • क) 3 तास
  • ड) 4 तास
  • उत्तर: ब) 2 तास
• प्रश्न: भारताचा 82°30′ पूर्व रेखांश खालीलपैकी कोणत्या राज्यांमधून जात नाही?
  • अ) उत्तर प्रदेश
  • ब) मध्य प्रदेश
  • क) छत्तीसगड
  • ड) महाराष्ट्र
  • उत्तर: ड) महाराष्ट्र

२. भारताचे क्षेत्रफळ आणि जागतिक स्थान

• प्रश्न: क्षेत्रफळाच्या दृष्टीने भारत जगातील कितवा सर्वात मोठा देश आहे?
  • अ) ५ वा
  • ब) ६ वा
  • क) ७ वा
  • ड) ८ वा
  • उत्तर: क) ७ वा
• प्रश्न: भारताचे एकूण क्षेत्रफळ अंदाजे किती आहे?
  • अ) 30.87 लाख चौ. किमी
  • ब) 32.87 लाख चौ. किमी
  • क) 35.87 लाख चौ. किमी
  • ड) 37.87 लाख चौ. किमी
  • उत्तर: ब) 32.87 लाख चौ. किमी

३. भारताच्या सीमा (Borders)

• प्रश्न: भारताची कोणत्या देशासोबतची स्थलसीमा सर्वाधिक लांब आहे?
  • अ) चीन
  • ब) पाकिस्तान
  • क) बांगलादेश
  • ड) नेपाळ
  • उत्तर: क) बांगलादेश
• प्रश्न: खालीलपैकी कोणते राज्य तीन देशांशी आपली सीमा सामायिक करते?
  • अ) बिहार
  • ब) सिक्कीम
  • क) गुजरात
  • ड) आसाम
  • उत्तर: ब) सिक्कीम (नेपाळ, भूतान, चीन)
• प्रश्न: भारताच्या किती राज्यांना सागरी किनारा लाभला आहे?
  • अ) 7
  • ब) 8
  • क) 9
  • ड) 10
  • उत्तर: क) 9
• प्रश्न: खालीलपैकी कोणते राज्य बांगलादेशाशी सीमा सामायिक करत नाही?
  • अ) पश्चिम बंगाल
  • ब) मेघालय
  • क) मणिपूर
  • ड) त्रिपुरा
  • उत्तर: क) मणिपूर
• प्रश्न: ‘१० अंश चॅनल’ (Ten Degree Channel) खालीलपैकी कोणत्या बेटांना वेगळे करते?
  • अ) लक्षद्वीप आणि मालदीव
  • ब) अंदमान आणि निकोबार
  • क) पांबन बेट आणि श्रीलंका
  • ड) लक्षद्वीप आणि अंदमान
  • उत्तर: ब) अंदमान आणि निकोबार

४. राज्ये आणि केंद्रशासित प्रदेश

• प्रश्न: वर्तमान परिस्थितीत भारतात किती राज्ये आणि केंद्रशासित प्रदेश आहेत?
  • अ) 29 राज्ये, 7 केंद्रशासित प्रदेश
  • ब) 28 राज्ये, 8 केंद्रशासित प्रदेश
  • क) 28 राज्ये, 9 केंद्रशासित प्रदेश
  • ड) 29 राज्ये, 8 केंद्रशासित प्रदेश
  • उत्तर: ब) 28 राज्ये, 8 केंद्रशासित प्रदेश
• प्रश्न: दादरा व नगर हवेली आणि दमण व दीव या केंद्रशासित प्रदेशांचे विलीनीकरण कोणत्या वर्षी झाले?
  • अ) 2018
  • ब) 2019
  • क) 2020
  • ड) 2021
  • उत्तर: क) 2020

५. सामरिक व व्यापारी महत्त्व

• प्रश्न: भारताच्या भौगोलिक स्थानामुळे त्याला ‘हिंद महासागराचा मध्यबिंदू’ मानले जाते. यामागे खालीलपैकी कोणते प्रमुख कारण आहे?
  • अ) भारताची मोठी लोकसंख्या
  • ब) भारताचा त्रिकोणाकृती आकार आणि मोठा किनारा
  • क) हिमालय पर्वताचे अस्तित्व
  • ड) वाळवंटी प्रदेशाचे प्रमाण
  • उत्तर: ब) भारताचा त्रिकोणाकृती आकार आणि मोठा किनारा

या प्रश्नांच्या माध्यमातून तुम्हाला अभ्यासाची योग्य दिशा मिळेल अशी आशा आहे. हे प्रश्न केवळ नमुना आहेत, पण यातून कोणत्या प्रकारच्या माहितीवर भर द्यायचा हे स्पष्ट होईल.

Download MPSC Notes in Marathi pdf

Also Read –

MPSC भूगोल अभ्यासक्रम – सविस्तर माहिती (MPSC Geography Syllabus – Prelims & Mains)

वैदिक संस्कृती MPSC Notes : ऋग्वैदिक आणि उत्तर वैदिक काळाचे विश्लेषण (इ.स.पूर्व 1500 – इ.स. 600)

MPSC/UPSC साठी उत्तर आणि निबंध लेखन: संपूर्ण मार्गदर्शन

UPSC CSAT – Logical Reasoning : How to Prepare for UPSC General Studies Paper 2?

For latest updates about MPSC visit –

https://mpsc.gov.in