स्पर्धा परीक्षांमध्ये, विशेषतः MPSC आणि UPSC च्या मुख्य परीक्षांमध्ये, निबंध लेखनाला अनन्यसाधारण महत्त्व आहे. अनेकदा चांगल्या गुणांनी उत्तीर्ण होण्यासाठी आणि अंतिम निवड यादीत स्थान मिळवण्यासाठी निबंधाचा पेपर निर्णायक ठरतो. केवळ माहितीचे सादरीकरण नव्हे, तर विषयाची सखोल समज, सुस्पष्ट मांडणी, प्रभावी भाषाशैली आणि विश्लेषणात्मक दृष्टिकोन या सर्वांची कसोटी निबंधात लागते. या ब्लॉग पोस्टमध्ये, आम्ही मागील वर्षांच्या मुख्य परीक्षांमध्ये विचारलेल्या निबंधांच्या प्रश्नांवर आधारित आदर्श उत्तरे (Model Answers) देत आहोत, जेणेकरून तुम्हाला निबंध लेखन कलेचे बारकावे आणि उत्तम गुण मिळवण्यासाठी आवश्यक युक्त्या आत्मसात करता येतील.
MPSC Essay (2023): “लोकशाहीत माध्यमांची भूमिका: आव्हाने आणि संधी.”
प्रस्तावना
“माध्यमे ही लोकशाहीचा आरसा आहेत,” असे म्हटले जाते. लोकशाही केवळ शासनप्रणाली नसून, ती नागरिकांच्या सक्रिय सहभागावर आणि त्यांच्या मूलभूत हक्कांवर आधारित एक प्रगल्भ जीवनशैली आहे. या लोकशाहीच्या यशस्वी संचालनामध्ये माध्यमांची भूमिका अत्यंत कळीची ठरते. मुद्रित, इलेक्ट्रॉनिक आणि डिजिटल अशा विविध स्वरूपातील माध्यमे नागरिकांना माहिती पुरवून, त्यांना शिक्षित करून आणि शासनाला उत्तरदायी बनवून लोकशाहीचा ‘चौथा स्तंभ’ म्हणून कार्य करतात. कायदेमंडळ, कार्यकारी मंडळ आणि न्यायमंडळ यांच्याप्रमाणेच माध्यमे लोकशाहीचे संतुलन राखण्यात मोलाचा वाटा उचलतात, ज्यामुळे नागरिक सुजाण निर्णय घेऊ शकतात आणि लोकशाही प्रक्रिया अधिक पारदर्शक बनते. तथापि, एकविसाव्या शतकात माध्यमांसमोर अनेक नवीन आव्हाने उभी राहिली आहेत, त्याचबरोबर अभूतपूर्व संधीही निर्माण झाल्या आहेत.
लोकशाहीतील माध्यमांची बहुआयामी भूमिका आणि संधी
लोकशाहीतील माध्यमांची भूमिका अनेक पैलूंनी समृद्ध आहे. सर्वप्रथम, माध्यमे माहितीचा प्रसार करणारी एक शक्तिशाली यंत्रणा म्हणून कार्य करतात. नागरिकांना देशांतर्गत आणि आंतरराष्ट्रीय घडामोडींची, सरकारी धोरणांची आणि सामाजिक समस्यांची अचूक माहिती माध्यमांद्वारे मिळते. यामुळे नागरिक अधिक जागरूक होतात आणि त्यांना योग्य निर्णय घेण्यास मदत होते. याव्यतिरिक्त, माध्यमे जनमताचा प्रभावी आरसा म्हणून काम करतात. ती लोकांच्या भावना, अपेक्षा, आकांक्षा आणि शासनावरील टीका सरकारपर्यंत पोहोचवतात, ज्यामुळे शासनाला आपल्या धोरणांमध्ये आणि कार्यपद्धतीत सुधारणा करण्याची संधी मिळते.
दुसरे महत्त्वाचे कार्य म्हणजे, माध्यमे सरकारला आणि प्रशासनाला जबाबदार धरतात (Accountability). भ्रष्टाचाराचा पर्दाफाश करणे, धोरणांमधील त्रुटी निदर्शनास आणणे आणि नागरिकांच्या प्रश्नांना वाचा फोडणे हे माध्यमांचे एक प्रमुख कर्तव्य आहे. ‘सत्ताधाऱ्यांवर अंकुश’ ठेवण्याच्या या भूमिकेमुळे शासन अधिक पारदर्शक आणि कार्यक्षमतेने काम करण्यास प्रवृत्त होते.
डिजिटल माध्यमांच्या आगमनामुळे माध्यमांच्या भूमिकेला एक नवी आणि व्यापक दिशा मिळाली आहे. सोशल मीडिया, ऑनलाइन न्यूज पोर्टल्स आणि ब्लॉग्समुळे माहितीचा प्रसार केवळ वेगवानच नाही, तर तो अधिक व्यापक झाला आहे. नागरिकांना आता केवळ माहितीचे ग्राहक न राहता, माहितीचे उत्पादक बनण्याची संधी मिळाली आहे, ज्यामुळे लोकशाही प्रक्रियेत त्यांचा सहभाग वाढला आहे. दुर्गम भागातील लोकांनाही माहिती मिळवण्याची आणि आपले म्हणणे मांडण्याची संधी उपलब्ध झाली आहे, ज्यामुळे लोकशाही अधिक सर्वसमावेशक बनली आहे. याव्यतिरिक्त, शिक्षण आणि मनोरंजनाद्वारे सामाजिक बदल घडवून आणण्याची प्रचंड क्षमता माध्यमांमध्ये आहे, ज्यामुळे समाजाला प्रगतीच्या दिशेने नेण्यास मदत होते.
माध्यमांसमोरील प्रमुख आव्हाने
माध्यमांची भूमिका जितकी महत्त्वपूर्ण आहे, तितकीच ती आव्हानात्मकही आहे. पहिले आणि सर्वात मोठे आव्हान म्हणजे खोट्या बातम्या (Fake News) आणि गैरमाहितीचा (Misinformation) अनियंत्रित प्रसार. सोशल मीडियामुळे माहितीचा वेग वाढला असला तरी, अनेकदा या माध्यमांवरून चुकीची किंवा हेतुपुरस्सर दिशाभूल करणारी माहिती वेगाने पसरते. याचा परिणाम म्हणून समाजात गैरसमज, अशांतता आणि कधीकधी हिंसाचारही निर्माण होऊ शकतो. ‘एका खोट्या बातमीने समाजमन ढवळून निघते’, हे आजच्या काळात वारंवार अनुभवास येते.
दुसरे आव्हान म्हणजे पक्षपातीपणा (Bias) आणि ध्रुवीकरण (Polarization). अनेकदा माध्यमे विशिष्ट राजकीय विचारसरणीचा किंवा व्यावसायिक हितसंबंधांचा प्रभाव स्वीकारतात, ज्यामुळे त्यांची निष्पक्षता धोक्यात येते. यामुळे नागरिकांना एकांगी माहिती मिळते आणि समाजात वैचारिक ध्रुवीकरण वाढते. व्यावसायिक स्पर्धा आणि टीआरपीच्या शर्यतीत सनसनाटीकरण (Sensationalism) वाढले आहे, ज्यामुळे गंभीर मुद्द्यांवरून लक्ष विचलित होऊन केवळ मनोरंजनावर किंवा वादग्रस्त चर्चांवर भर दिला जातो. ‘बातमीपेक्षा मसाला महत्त्वाचा’ अशी स्थिती निर्माण झाली आहे.
तिसरे आव्हान म्हणजे संपादकीय स्वातंत्र्यावर (Editorial Independence) येणारा दबाव. सरकारी हस्तक्षेप, मालकी हक्काचे प्रश्न आणि जाहिरातदारांचा प्रभाव यामुळे माध्यमांना अनेकदा स्वतंत्रपणे आणि निर्भीडपणे काम करणे कठीण होते. पत्रकारांवरील हल्ले, त्यांना धमक्या देणे किंवा त्यांच्यावर खोटे गुन्हे दाखल करणे हे देखील लोकशाहीतील माध्यमांसमोरील गंभीर आव्हान आहे, जे त्यांच्या कार्यक्षमतेवर थेट परिणाम करते.
डिजिटल माध्यमांच्या वाढीमुळे माहितीची पडताळणी (Fact-checking) करणे अधिक गुंतागुंतीचे झाले आहे. तसेच, ‘क्लिकबेट’ (Clickbait) आणि ‘पेड न्यूज’ (Paid News) यांसारख्या प्रकारांमुळे पत्रकारितेच्या नैतिक मूल्यांना तडा जात आहे, ज्यामुळे सामान्य नागरिकांचा माध्यमांवरील विश्वास कमी होत आहे.
पुढील वाटचाल आणि उपाययोजना
लोकशाहीत माध्यमांची भूमिका अधिक प्रभावी आणि जबाबदार बनवण्यासाठी काही ठोस उपाययोजना करणे आवश्यक आहे. सर्वप्रथम, नैतिक पत्रकारितेला (Ethical Journalism) प्रोत्साहन देणे महत्त्वाचे आहे. पत्रकारांनी सत्यता, निष्पक्षता, अचूकता आणि जबाबदारी ही पत्रकारितेची मूलभूत मूल्ये काटेकोरपणे जपली पाहिजेत. ‘सत्यमेव जयते’ हे केवळ ब्रीदवाक्य न राहता, ते पत्रकारितेचे आचरण असावे.
दुसरे म्हणजे, डिजिटल साक्षरता (Digital Literacy) वाढवणे अत्यंत आवश्यक आहे. नागरिकांना माहितीची सत्यता पडताळण्याची आणि खोट्या बातम्या ओळखण्याची क्षमता विकसित करण्यास मदत करणे गरजेचे आहे. यासाठी शिक्षण प्रणालीत आणि सार्वजनिक जागरूकता कार्यक्रमांमध्ये डिजिटल साक्षरतेचा समावेश केला पाहिजे. ‘प्रत्येक माहितीवर विश्वास ठेवण्यापूर्वी तिची शहानिशा करा’ हे तत्त्व रुजवले पाहिजे.
माध्यमांनी स्वयं-नियमन (Self-Regulation) यंत्रणा अधिक मजबूत करणे आवश्यक आहे. प्रेस कौन्सिल ऑफ इंडिया (PCI) आणि न्यूज ब्रॉडकास्टर्स असोसिएशन (NBA) यांसारख्या संस्थांनी आपली भूमिका अधिक प्रभावीपणे बजावली पाहिजे आणि नैतिकतेचे उल्लंघन करणाऱ्यांवर कठोर कारवाई केली पाहिजे. तसेच, माहिती पडताळणी संस्थांना (Fact-checking organizations) प्रोत्साहन देणे आणि त्यांना स्वायत्तता देणे महत्त्वाचे आहे, जेणेकरून त्या निर्भीडपणे काम करू शकतील.
सरकारने माध्यमांच्या स्वातंत्र्याचा आदर केला पाहिजे आणि त्यांच्यावर अनावश्यक दबाव आणणे टाळले पाहिजे. अभिव्यक्ती स्वातंत्र्याचे रक्षण करणे हे लोकशाहीचे कर्तव्य आहे. नागरिकांनीही जागरूक राहून केवळ विश्वसनीय स्रोतांकडून माहिती घ्यावी आणि खोट्या बातम्यांचा प्रसार थांबवण्यासाठी आपला सहभाग नोंदवावा. ‘जागरूक नागरिक हीच सशक्त लोकशाहीची गुरुकिल्ली’ आहे.
सारांश
लोकशाहीत माध्यमांची भूमिका ही दुधारी तलवारीसारखी आहे. ती समाजाला प्रगतीच्या दिशेने नेऊ शकते किंवा विनाशाकडेही ढकलू शकते. आज माध्यमांसमोर आव्हाने कितीही मोठी असली तरी, त्यांनी आपली मूलभूत जबाबदारी विसरू नये. एक जबाबदार, निष्पक्ष आणि निर्भीड माध्यम हे लोकशाहीचे खरे संरक्षक आहे. माध्यमांनी केवळ घटनांचा अहवाल न देता, त्यामागील कारणे, त्यांचे सखोल विश्लेषण आणि भविष्यातील परिणाम समाजासमोर आणले पाहिजेत. नागरिकांनीही माध्यमांच्या भूमिकेचे महत्त्व ओळखून, त्यांच्याकडे चिकित्सक दृष्टीने पाहिले पाहिजे आणि केवळ सनसनाटी बातम्यांच्या मागे न लागता, गंभीर पत्रकारितेला प्रोत्साहन दिले पाहिजे. जेव्हा माध्यमे आणि नागरिक दोघेही आपल्या जबाबदाऱ्या पार पाडतील, तेव्हाच लोकशाही खऱ्या अर्थाने मजबूत होईल आणि तिची उद्दिष्टे साध्य होतील, ज्यामुळे एक सुजाण आणि प्रगल्भ समाज निर्माण होईल.
UPSC Essay (2023): “शिक्षण म्हणजे समाज आणि व्यक्तीचे सक्षमीकरण.”
प्रस्तावना
“विद्या ददाति विनयं, विनयाद् याति पात्रताम्।
पात्रत्वात् धनमाप्नोति, धनात् धर्मं ततः सुखम्।।”
या सुप्रसिद्ध संस्कृत श्लोकातून ज्ञानाचे आणि शिक्षणाचे महत्त्व अधोरेखित होते. विद्या विनम्रता देते, विनम्रतेतून योग्यता येते, योग्यतेतून धन मिळते, धनामुळे धर्म आणि धर्मामुळे सुख प्राप्त होते. शिक्षणाचे हे चक्र व्यक्तीच्या आणि पर्यायाने समाजाच्या सर्वांगीण उन्नतीचे द्योतक आहे. अल्बर्ट आइनस्टाईन यांचे प्रसिद्ध वचन, “शिक्षण म्हणजे शाळेत शिकलेले सर्व काही विसरल्यानंतर जे काही शिल्लक राहते ते,” हे शिक्षणाच्या खऱ्या आणि सखोल अर्थावर प्रकाश टाकते. शिक्षण केवळ पुस्तकी ज्ञानाची किंवा पदवीची प्राप्ती नसून, ते व्यक्तीच्या आणि समाजाच्या सर्वांगीण विकासाचे आणि सक्षमीकरणाचे एक शक्तिशाली साधन आहे.
शाळा-महाविद्यालयांतून मिळवलेले विशिष्ट ज्ञान कालांतराने विस्मृतीत जाऊ शकते, परंतु त्यातून मिळालेली विचारशक्ती, समस्या सोडवण्याची क्षमता, नैतिक मूल्ये आणि जीवनाकडे पाहण्याचा सकारात्मक दृष्टिकोन हेच खरे शिक्षण होय. हेच शिक्षण व्यक्तीला स्वावलंबी बनवते, समाजाला प्रगतीच्या मार्गावर नेते आणि मानवतेला उज्ज्वल भवितव्याकडे घेऊन जाते. शिक्षणामुळे व्यक्तीला केवळ उपजीविकेचे साधन मिळत नाही, तर ते त्याला आत्मविश्वासाने आणि सन्मानाने जगण्याची शक्ती देते, ज्यामुळे समाज आणि व्यक्ती दोघेही सक्षम होतात.
व्यक्तीचे सक्षमीकरण: आत्मभान आणि प्रगतीचा मार्ग
शिक्षणाचा पहिला आणि महत्त्वाचा परिणाम म्हणजे व्यक्तीचे सक्षमीकरण. शिक्षणामुळे व्यक्तीला ज्ञान मिळते, ज्यामुळे त्याचे विचारविश्व विस्तारते. ते त्याला चिकित्सक विचार (Critical Thinking) करण्याची, माहितीचे विश्लेषण करण्याची आणि योग्य-अयोग्य यात भेद करण्याची क्षमता देते. केवळ पाठांतर न करता, ‘का’ आणि ‘कसे’ या प्रश्नांची उत्तरे शोधण्याची प्रवृत्ती शिक्षणातून विकसित होते. यामुळे व्यक्ती अधिक तर्कसंगत आणि विवेकशील बनतो.
शिक्षणाने व्यक्तीला आर्थिक स्वातंत्र्य मिळते. “An investment in knowledge pays the best interest,” असे बेंजामिन फ्रँकलिन यांनी म्हटले आहे. हे वचन शिक्षणाच्या आर्थिक लाभांवर अचूकपणे भाष्य करते. कौशल्यपूर्ण शिक्षणामुळे त्याला चांगल्या नोकरीच्या संधी मिळतात किंवा तो स्वतःचा व्यवसाय सुरू करू शकतो. आर्थिक सक्षमीकरणामुळे व्यक्तीला आपल्या गरजा पूर्ण करता येतात आणि कुटुंबाला आधार देता येतो, ज्यामुळे त्याचे जीवनमान उंचावते. याव्यतिरिक्त, शिक्षणामुळे व्यक्तीचा आत्मविश्वास वाढतो. नवीन गोष्टी शिकण्याची आणि आव्हानांना सामोरे जाण्याची क्षमता त्याच्यात निर्माण होते. त्याला स्वतःच्या क्षमतांवर विश्वास ठेवता येतो आणि तो आयुष्यातील निर्णय अधिक प्रभावीपणे घेऊ शकतो.
शिक्षणाचे महत्त्व केवळ बौद्धिक विकासापुरते मर्यादित नाही, तर ते व्यक्तीच्या नैतिक आणि भावनिक विकासालाही हातभार लावते. ते त्याला सहानुभूती, सहिष्णुता, जबाबदारी आणि सामाजिक बांधिलकीची जाणीव करून देते. शिक्षणामुळे व्यक्तीला आपले हक्क आणि कर्तव्ये यांची जाणीव होते, ज्यामुळे तो एक जबाबदार नागरिक बनतो. थोडक्यात, शिक्षण व्यक्तीला केवळ ‘काय करावे’ हे शिकवत नाही, तर ‘कसे जगावे’ हे शिकवून त्याला एक परिपूर्ण व्यक्ती बनवते.
समाजाचे सक्षमीकरण: समता, प्रगती आणि लोकशाहीचे बळकटीकरण
व्यक्तींच्या सक्षमीकरणातूनच समाजाचे सक्षमीकरण होते. शिक्षित व्यक्तींचा समूह एक सक्षम आणि प्रगतीशील समाज घडवतो. शिक्षणामुळे समाजात सामाजिक गतिशीलता (Social Mobility) वाढते. गरीब किंवा वंचित घटकांना शिक्षणाच्या माध्यमातून प्रगती करण्याची संधी मिळते, ज्यामुळे सामाजिक असमानता कमी होते. शिक्षण हे सामाजिक न्यायाचे एक महत्त्वाचे साधन आहे.
शिक्षित समाज लोकशाही प्रक्रियेत अधिक सक्रियपणे सहभागी होतो. सुशिक्षित नागरिक आपल्या मताधिकारचा योग्य वापर करतात, शासनावर अंकुश ठेवतात आणि धोरणनिर्मितीत आपले योगदान देतात. यामुळे लोकशाही अधिक मजबूत आणि उत्तरदायी बनते. शिक्षणामुळे समाजात वैज्ञानिक दृष्टिकोन वाढतो, ज्यामुळे अंधश्रद्धा आणि रूढी परंपरा कमी होतात आणि वैज्ञानिक प्रगतीला चालना मिळते.
शिक्षणामुळेच उद्याचा भारत घडेल, एक सशक्त राष्ट्र उभे राहो.
शिक्षणामुळे सांस्कृतिक वारशाचे जतन आणि संवर्धन होते. नवीन पिढीला आपल्या संस्कृतीची ओळख होते आणि ती पुढे नेण्याची प्रेरणा मिळते. राष्ट्रीय एकात्मता आणि सामाजिक सलोखा वाढवण्यातही शिक्षणाची भूमिका महत्त्वाची आहे. विविधतेत एकता साधण्यासाठी शिक्षण हे एक प्रभावी माध्यम ठरते. आरोग्य, स्वच्छता आणि पर्यावरण संरक्षणासारख्या सामाजिक समस्यांवर शिक्षित समाज अधिक प्रभावीपणे उपाय शोधू शकतो. थोडक्यात, शिक्षणामुळे समाज केवळ आर्थिकदृष्ट्या सक्षम होत नाही, तर तो नैतिक, सांस्कृतिक आणि सामाजिक दृष्ट्याही समृद्ध होतो.
शिक्षणासमोरील आव्हाने आणि पुढील वाटचाल
शिक्षणाचे महत्त्व अनमोल असले तरी, आजही ते सर्वांपर्यंत पोहोचवण्यात अनेक आव्हाने आहेत. शिक्षणाचा अभाव, शिक्षणाचा दर्जा, अभ्यासक्रमाची कालबाह्यता आणि केवळ नोकरी मिळवण्यापुरते मर्यादित शिक्षण हे प्रमुख अडथळे आहेत. आजही अनेक ठिकाणी शिक्षणाचे उद्दिष्ट केवळ चांगले गुण मिळवणे आणि परीक्षा उत्तीर्ण करणे हेच राहिले आहे, ज्यामुळे विद्यार्थ्यांमध्ये चिकित्सक विचार आणि समस्या सोडवण्याची क्षमता विकसित होत नाही. ‘रट्टा मार’ संस्कृतीमुळे शिक्षणाचे खरे उद्दिष्ट बाजूला पडले आहे. शिक्षणाचे वाढते व्यापारीकरण आणि गरीब-श्रीमंत यांच्यातील शिक्षणातील दरी हे देखील गंभीर प्रश्न आहेत, जे सामाजिक विषमतेला खतपाणी घालतात.
या आव्हानांवर मात करण्यासाठी शिक्षणात मूलभूत बदल करणे आवश्यक आहे. “Education is not the filling of a pail, but the lighting of a fire,” असे विल्यम बटलर यीट्स यांनी म्हटले आहे. हे शिक्षणाचे खरे उद्दिष्ट दर्शवते. अभ्यासक्रम अधिक व्यावहारिक, कौशल्य-आधारित आणि जीवनाभिमुख असावा. शिक्षणाचा दर्जा सुधारण्यासाठी शिक्षकांना योग्य प्रशिक्षण देणे, आधुनिक तंत्रज्ञानाचा वापर करणे आणि विद्यार्थ्यांमध्ये सर्जनशीलता व नाविन्यता रुजवण्यासाठी प्रयत्न करणे गरजेचे आहे. शिक्षणाला केवळ माहिती देणारे साधन न बनवता, ते व्यक्तीला विचार करायला लावणारे आणि त्याला सक्षम बनवणारे माध्यम बनवले पाहिजे. आजीवन शिक्षणाला प्रोत्साहन देणे आणि प्रत्येक व्यक्तीला शिकण्याची संधी उपलब्ध करून देणे हे आजच्या काळाची गरज आहे, जेणेकरून तो बदलत्या जगाशी जुळवून घेऊ शकेल.
सारांश
अल्बर्ट आइनस्टाईन यांच्या विचारांनुसार, शिक्षण हे केवळ शाळेतील अभ्यासक्रमापुरते मर्यादित नाही, तर ते जीवनातील अनुभवातून आणि विचारातून मिळवलेले शहाणपण आहे. शिक्षण हे व्यक्तीला केवळ ज्ञानी बनवत नाही, तर ते त्याला आत्मविश्वासाने, स्वावलंबीपणे आणि जबाबदारीने जगण्याची शक्ती देते. हेच सक्षमीकरण व्यक्तीला आपल्या क्षमतांची जाणीव करून देते आणि त्याला सामाजिक प्रक्रियेत सक्रियपणे सहभागी होण्यास प्रवृत्त करते.
व्यक्तींचे सक्षमीकरण हाच समाजाच्या सक्षमीकरणाचा आधार आहे. जेव्हा प्रत्येक व्यक्ती शिक्षित आणि सक्षम असतो, तेव्हा तो समाज अधिक प्रगतीशील, समतावादी आणि लोकशाही मूल्यांवर आधारित असतो. शिक्षणाचे खरे उद्दिष्ट केवळ साक्षरता वाढवणे नसून, ते व्यक्तीला आणि समाजाला विचारशील, नैतिक आणि जबाबदार बनवणे आहे. आव्हाने असली तरी, शिक्षणाच्या माध्यमातूनच आपण एक असा समाज घडवू शकतो, जिथे प्रत्येक व्यक्तीला आपले पूर्ण सामर्थ्य ओळखण्याची आणि त्याचा उपयोग स्वतःच्या तसेच समाजाच्या भल्यासाठी करण्याची संधी मिळेल. शिक्षण हेच आपल्या उज्ज्वल भवितव्याची आणि एका सशक्त राष्ट्राच्या निर्मितीची गुरुकिल्ली आहे.
Also Read –
MPSC/UPSC साठी उत्तर आणि निबंध लेखन: संपूर्ण मार्गदर्शन
MPSC / UPSC मुलाखत तयारी : संभाव्य प्रश्न, टिप्स आणि मानसिक तयारीसाठी – 7 महत्वपूर्ण पॉइंट्स
सिंधू संस्कृती : MPSC/UPSC मागील वर्षांचे प्रश्न आणि उत्तरे
For Latest Updates visit –
Discover more from पाटी पेन्सिल - Pati Pencil
Subscribe to get the latest posts sent to your email.
